Dekoracje malarskie w synagodze Mizrachi w Będzinie

W Będzinie Żydzi osiedlili się w średniowieczu. W mieście nazywanym Jerozolimą Zagłębia w okresie międzywojennym aż 80% mieszkańców było pochodzenia żydowskiego. W tym to okresie Żydzi w znacznym stopniu nadawali ton całemu miastu. Poprzez liczne partie polityczne, stowarzyszenia kulturalne, prasę, kluby sportowe i inne formy społecznej aktywności odcisnęli znaczne piętno na wizerunku miasta. Kres ponad 30-tysięcznej społeczności żydowskiej w mieście przyniosła II wojna światowa.

Synagoga Mizrachi zlokalizowana została w piwnicy domu bogatego kupca Jakuba Chila Wienera przy obecnej ul. Potockiego 3. W kamienicy tej w okresie międzywojennym znajdował się „mały Będzin”, były w niej bowiem synagoga, mykwa (łaźnia rytualna), cheder (szkoła religijna), kino–teatr „Nowość”, hotel, restauracja, drukarnia lokalnej gazety, a nawet … dom publiczny. Prywatna synagoga została założona (jako niedużej wielkości męska sala modlitw) przez członków ortodoksyjnej grupy religijnych syjonistów, należących do powstałej na początku lat 20. XX wieku w Będzinie organizacji Histadrut ha–Mizrachi. Histadrut „Mizrachi” (Związek Wschodni, Organizacja Syjonistów-Ortodoksów „Mizrachi”) to partia polityczna religijnych syjonistów, której celem było zbudowanie w Palestynie państwa żydowskiego, opartego na zasadach Tory. Kamienica wojnę przetrwała w dobrym stanie. Po wojnie pomieszczenia zaadaptowano na mieszkania, a dawną salę modlitw zmieniono na piwnicę. W latach 70. ubiegłego wieku wnętrze sali przedzielono ścianką działową, w jednej z części składowano węgiel, a w drugiej była się rupieciarnia.

Zapomniany dom modlitwy odkrył w lipcu 2004 r. Adam Szydłowski, prezes Zagłębiowskiego Centrum Kultury Żydowskiej. Wykorzystał relację byłego mieszkańca Będzina Menacha Liwera, potwierdzoną przez Szloma Gołdowskiego i Krystynę Rutkowską. W 2007 r. dekoracja malarska w dawnej synagodze została wpisana do rejestru zabytków.

Polichromia już w chwili odkrycia była w katastrofalnym stanie. Dawna sala modlitw kilkakrotnie była zalewana. Silne zawilgocenie i nieprawidłowe użytkowanie pomieszczenia spowodowały łuszczenie się dekoracji i jej odpadanie.

Prace konserwatorskie prowadzono w dwóch etapach: w latach 2010 i 2011. Rozpoczęto je od dwukrotnego zdezynfekowania ścian, sufitów i posadzki. Usunięto główne źródło zawilgocenia, jakim była nieszczelna zewnętrzna instalacja odpływowa. Z prac typowo budowlanych wykonano: wymianę nieszczelnego pionowego odcinka instalacji kanalizacyjnej, zlikwidowano w ścianach otwory kominowe (przez które przedostawała się sadza), zrobiono pionową izolację murów od strony podwórka i izolację poziomą tuż nad poziomem posadzki. W celu wysuszenia zmurszałych i zasolonych murów skuto dolne partie tynków, gdzie nie zachowała się polichromia. Następnym etapem prac było niezwykle delikatne wstępne oczyszczenie fragmentów ścian z pajęczyn, kurzu i pyłu węglowego. Jak szeroko informowała „Gazeta Wyborcza” to właśnie pajęczyny istotnie „pomogły” w zachowaniu łuszczących się partii polichromii. Osłabione i osypujące się partie tynku z polichromią skonsolidowano poprzez podklejenie metodą iniekcji. Ważnym elementem zabezpieczenia przed odpadnięciem odspojonych łusek warstw malarskich i tynku było przyklejenie ich bibułką japońską. Niektóre silnie zanieczyszczone łuski zdejmowano ze ściany i po oczyszczeniu wklejono ponownie we właściwe miejsce. Na podstawie zachowanych fragmentów starych, oryginalnych okien wykonano ich rekonstrukcję w materiale drewnianym, z odtworzeniem pierwotnych podziałów, profili i wymiarów, jednakże dla celów bezpieczeństwa zastosowano szyby zespolone z zewnętrzną szybą antywłamaniową. Kolorystykę okien dobrano na podstawie odkrywek wykonanych na zachowanych fragmentach. Uzupełnieniem prac przy stolarce było wykonanie nowych drewnianych drzwi, które nawiązywały do wyglądu zachowanej framugi drzwiowej. Ponadto dla lepszego zabezpieczenia pomieszczenia wykonano kraty, wzorując się na oryginalnych, istniejących kratach w podwórku.

Drugi etap prac przeprowadzono w 2011 r. Po usunięciu zabezpieczeń z bibułki japońskiej oczyszczono powierzchnię malowideł z zabrudzeń powierzchniowych i przemalowań oraz wykwitów soli i pleśni. Występujące liczne łuski zostały zmiękczone i doklejone do podłoża. Z prac typowo technicznych sklejono spękania podłoża, uzupełniono ubytki tynku zaprawą wapienno-piaskową, opracowano powierzchnię kitów. Jednym z ważniejszych punktów przeprowadzonych prac było uzupełnienie ubytków polichromii metodą punktowania oraz rekonstrukcja większych brakujących fragmentów dekoracji. Rekonstrukcję przeprowadzono na podstawie zachowanych elementów malatury oraz istniejącej ikonografii (wykonana po odkryciu dokumentacja zdjęciowa oraz reportaż filmowy z TVP). Między innymi zrekonstruowano ornament na belce stropowej. Ostatnimi elementami prac była konserwacja oryginalnej, zachowanej futryny (z miejscem po mezuzie, czyli małym pojemniku zawierającym zwinięty w rulon pergamin z fragmentami Tory) oraz oczyszczenie posadzki i uzupełnienie jej ubytków.

Dzięki benedyktyńskiej pracy konserwatorek z Pracowni Konserwacji Dzieł Sztuki w Sosnowcu-Zagórzu Katarzynie Dzienniak i Krystynie Białkiewicz dekorację malarską w synagodze Mizrachi można już od grudnia 2011 r. oglądać. Należy również podkreślić zaangażowanie władz miasta Będzina, które sfinansowały prace konserwatorskie przy pomocy Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

A teraz przypatrzmy się dekoracji…..

Polichromia o powierzchni ok. 110 m2 pokrywa wszystkie ściany oraz sklepienie pomieszczenia sakralnego. Dekoracja malarska wykonana została w technice olejnej na podmalowaniu temperowym, około lat 1925-1930, w stylistyce malarstwa realistycznego z elementami sztuki art déco. Z ustnej relacji byłej mieszkanki kamienicy Marii Golik wynika, że autorem wystroju malarskiego synagogi Mizrachi był Altek Wiener, który być może inspirował się wystrojem polichromii z nieistniejącej obecnie synagogi będzińskiej, autorstwa Samuela Cyglera, Mojżesza Appelbauma i Chaima Hanfta. Polichromia namalowana została realistycznie, z pewną nieporadnością ręki tworzącego ją artysty. Zachowane w będzińskiej prywatnej synagodze malowidła ścienne o symbolicznym charakterze są zgodne z tradycją żydowską. Ikonografia malowideł skupia się wokół trzech wątków: pejzażowych widoków Ziemi Świętej, symboli 12 plemion Izraela oraz znaków zodiaku.

Pomieszczenie synagogi podzielone zostało dwiema żeliwnymi kolumnami na dwie nierówne części. Wnętrza nakrywa sklepienie ceglane typu Kleina. Belka stropowa podtrzymywana przez dwie żeliwne kolumny dekorowana jest zrekonstruowanymi wzorami geometryczno-roślinnymi z charakterystyczną imitacją hebrajskiej litery „ י „ , ułożoną w formie powtarzającego się ciągu znaków. Na sklepieniu występują symboliczne przedstawienia 12 plemion, czyli dwunastu synów Jakuba (Izraela), których uznaje się za patronicznych przodków dwunastu plemion Izraela (z wyłączeniem plemienia Lewiego, gdyż jego członkowie nie posiadali własnego terytorium i byli rozproszeni wśród innych plemion). Wywodzący się z czasów biblijnych podział to tradycyjny – geograficzny i genealogiczny – podział Izraela.

Na sklepieniu synagogi każdemu z plemion przyporządkowano pewien znak i opis w języku hebrajskim, wywodzący się z błogosławieństwa udzielonego przez Jakuba jego dwunastu synom (Rdz. 48 i 48):

• pojedyncze drzewa porastające wzgórze, napis RUBEN (ראובן)

• gałązka winna z kiściem czerwonego winnego grona, napis LEWI ( לוי)

• szabla, napis SYMEON (שמעוז)

• ryczący lew, napis JEHUDA (יהורא)

• zwinięty wąż, napis DAN (רן )

• osioł, napis ISSACHAR (יששכר)

• dryfująca na wodzie łódź z rozpiętymi dwoma żaglami, napis ZEBULON (זבולון)

• jeleń, napis NAFTALI (נפתלי)

• palma, w tle wysoki budynek w otoczeniu drzew i palm, napis JOSEF (יוםף)

• budynek nakryty błękitną kopułą, z powiewającą flagą z biało-niebieskimi pasami, napis GAD (גד)

• snop zboża, napis ASER /ASZER/ (אשר)

• drapieżny wilk („co rano rozrywa zdobycz”), napis BENIAMIN (בנימין ).

Łącznikiem wszystkich przedstawień sklepiennych jest usytuowana centralnie Gwiazda Dawida (Magen Dawid), zwana również Tarczą Dawida. Sześcioramienna gwiazda utworzona przez dwa przeplatające się trójkąty (heksametr) jest godłem syjonizmu. Jest znakiem, który ma wymiar narodowościowy, jednak nie należy go traktować w kategoriach symbolu religii żydowskiej.

Na ścianach wschodniej, zachodniej i południowej synagogi w prostokątnych polach, zamkniętych łukiem odcinkowym występują pejzaże, wydzielone masywnymi iluzjonistycznie namalowanymi kolumnami, flankowanymi pasami ornamentu, w układzie kandelabrowym. Pasy te zdobi dekoracja o stylizowanych liściach, a w części środkowej znajdują się medaliony z symbolem jednego z dwunastu miesięcy. Każdy symbol znaku zodiaku posiada hebrajską inskrypcję, z nazwą miesiąca podaną według kalendarza żydowskiego.

Pejzaże ukazują znajdujące się w dawnej Palestynie miejsca znane i święte dla wyznawców judaizmu. Każde z miejsc w górnych partiach zostało podpisane w języku hebrajskim.

1. Na ścianie zachodniej występują przedstawienia:

Ulica Herzla (napis הרצל רתוב) w ujęciu perspektywicznym, z budynkami mieszkalnymi po obydwu stronach drogi. Widok na ulicę Herzla nawiązuje do osiedla Herzlija, założonego w 1924 r. na przedmieściach Tel Awiwu, na równinie Saronu, przy drodze w kierunku Hajfy. Osiedle to nazwano dla upamiętnienia twórcy syjonizmu – Teodora Herzla. W medalionie z prawej strony jest widoczny baran, a ponad nim napis NISAN (ניםן), oznaczający miesiąc marzec/kwiecień. W medalionie z lewej strony znajduje się Byk, nad nim napis IJAR (אײר), oznaczający miesiąc kwiecień/maj.

2. Grób Racheli (napis קבר רחל אמכו) ukazany jako kamienna budowla, której część zwieńczona jest kopułą (Rdz 35,19-20). Grób Racheli jest miejscem upamiętnionym w Biblii: „Rachela umarła i została pochowana na drodze do Efrata, czyli Betlejem. Jakub ustawił stelę na jej grobie. Kamień ten stoi na grobie Racheli po dziś dzień” (Rdz 35,19-20). Z prawej strony medalion z przedstawieniem dwóch ptaków, będących alegorią Bliźniąt. Nad nimi napis SIWAN (םיון), oznaczający miesiąc maj/czerwiec. W lewym medalionie Rak (o wyglądzie chrabąszcza), nad nim napis TAMUZ (תמוז) oznaczający miesiąc czerwiec/lipiec.

3. Ulica w Jaffie (napisרתוב ביפ ) to wąska, dwustronnie zabudowana uliczka, z bramą przelotową u wylotu. Jaffa ze względu na port morski była traktowana jako miasto emigrantów. Ponadto uważano ją za „bramę wjazdową” dla masowo emigrujących z Europy Żydów, którzy często się tam osiedlali. Z prawej strony w medalionie znajduje się lew z podniesionym ogonem. Nad nim prawdopodobnie umieszczono (obecnie niezachowany) napis w języku hebrajskim AW (אב), oznaczający miesiąc lipiec/sierpień. W medalionie z lewej strony fragment ręki z dłonią trzymającą gałązkę z czerwoną różą, będącą alegorią Panny, poniżej napis ELUL (אלול), oznaczający miesiąc sierpień/wrzesień.

Na ścianie południowej znajdują się przedstawienia:

1. Grób Absaloma (napis יד אבשלום), znajdujący się w Dolinie Cedronu, za murami starej Jerozolimy. Malowidło zachowane częściowo, widoczna budowla z pilastrami podtrzymującymi belkowanie. Według wierzeń Żydów grób Absaloma, syna króla Dawida, jest miejscem, gdzie ma się odbyć Sąd Ostateczny. W medalionie z prawej strony znajdują się waga szalkowa oraz napis TISZRI (תשרי), oznaczający miesiąc wrzesień/październik, z lewej strony Skorpion oraz napis CHESZWAN (חשון), oznaczający miesiąc październik/listopad.

2. Grób Dawida (napisקבר רור ), przedstawienie silnie zniszczone. Zachowane fragmenty ukazują dwie budowle z kopułami. Miejsce to od XI wieku jest jednym z bardziej czczonych przez Żydów miejsc świętych. Z lewej strony medalion z Koziorożcem i napis TEWET (טבת), oznaczający miesiąc grudzień/styczeń. Z prawej strony medalion niezachowany, pierwotnie zapewne znajdował się tutaj Strzelec, oznaczający miesiąc listopad/grudzień.

3. Jerozolima (napis ירושלים). Przedstawienie silnie zniszczone, widoczne fragmenty murów obronnych z blankami i bramą wjazdową. Jerozolima to święte miasto, o dużym znaczeniu duchowym i religijnym dla wierzących wyznawców religii żydowskiej. W medalionie z prawej znajdują się niewielki domek oraz studnia z drewnianym żurawiem, powyżej napis hebrajski SZWAT (שבט), oznaczający miesiąc styczeń/luty. Scena ta jest alegorią Wodnika. W medalionie z lewej dwie ryby oraz napis ADAR (אדר), oznaczający miesiąc luty/marzec.

Wokół pejzaży można dostrzec przedstawienia znaków zodiaku. Są one jednym z motywów występujących w programach ikonograficznych synagog od czasów starożytnych do współczesności. Malowano je w kolejności kalendarzowej, głównie na sklepieniach lub na ścianach pod stropem czy sufitem, lub na belkowaniu galerii dla kobiet. W Polsce przedstawienia znaków zodiaku zachowały się tylko w ośmiu synagogach, prócz będzińskiej również w Dąbrowie Tarnowskiej, Inowłodzu (najstarsze z zachowanych tego typu przedstawień w Polsce, pochodzące z II połowy XIX w.), Łańcucie, Niebylcu, Sandomierzu oraz w synagodze Kupa w Krakowie i w synagodze przy ul. Targowej w Warszawie.

Na ścianie wschodniej występują przedstawienia:

1. Ściana zachodnia zwana Ścianą Płaczu (napis כותל המערבי), ukazana w perspektywie linearnej, wraz z drogą wybrukowaną dużymi, kamiennymi płytami. Ściana Płaczu jest jednym z najważniejszych miejsc dla wierzących Żydów. Jako jedyna pozostałość po murze okalającym dawny plac świątyni jerozolimskiej jest miejscem pielgrzymek Żydów z całego świata.

W medalionie po prawej stronie znajduje się lampa chanukowa z ośmioma wazonowymi palniczkami, powyżej kotara, z koroną i dwoma lwami. W medalionie z lewej umieszczony został siedmioramienny świecznik-menora.

Spośród przedmiotów o znaczeniu symbolicznym lampa chanukowa jest świecznikiem zapalanym podczas święta Chanuki (czyli poświęcenia), przez osiem dni zgodnie z wyznaczonym rytuałem, w odpowiedniej kolejności. Rytuał ten nawiązuje do czasów powstania żydowskiego i zwycięstwa Judy Machabeusza, kiedy to inaugurowano ponownie świątynię jerozolimską. W świątyni po oczyszczeniu (kiedy to znikły wszelkie ślady kultów hellenistycznych) należało zapalić lampę wiecznego światła, świecącą przed aron ha-kodesz (szafą ołtarzową służąca do przechowywania Tory). Wg tradycji znaleziony jedyny dzbanuszek oliwy wystarczył do palenia w lampce aż przez osiem dni i nocy, czyli przez cały czas trwania obchodów w świątyni, aż do czasu przygotowania zapasu koszernej oliwy.

Menora najważniejszy, a zarazem jeden z najstarszych symboli religijnych judaizmu, odznaczający krzew gorejący, który zobaczył Mojżesz na górze Synaj. Ten ozdobny świecznik był używany przez Żydów w Przybytku (przenośnej świątyni starożytnych Izraelitów, zwanej także Namiotem Spotkania czy Zgromadzenia) i świątyni jerozolimskiej. Opisana została w Biblii – w Księdze Wyjścia (25, 31-40; 26,35; 37, 17-24) oraz w Księdze Liczb (8, 2-3).

2. Drugie przedstawienie na ścianie wschodniej jest silnie zniszczone, a jego tematyka nierozpoznana.

Ściana północna (wejściowa) ozdobiona została iluzjonistycznymi kolumnami, identycznymi jak na pozostałych ścianach oraz pasami z wicią roślinną z wkomponowanymi czterema medalionami. W medalionach znajdują się:

1. Balsaminka (pojemnik na wonności i zioła używany podczas ceremonii szabatu) w typie wieżyczkowej, wspartej na kolistej stopie.

2. Skręcona dwukolorowa świeca, zwana hawdalą. Zapalana jest na koniec szabatu jako symbol tzw. ceremonii oddzielenia sacrum święta od profanum nadchodzących dni powszednich.

3. Dzbanek z uchem, symbolizujący potomków rodu Lewiego którzy od starożytnych czasów wodą obmywali ręce kapłanom przed udzieleniem błogosławieństwa w świątyni jerozolimskiej.

4. Róg barani, po hebrajsku zwany szofer (przedstawienie nie zachowało się). Na rogu tym zazwyczaj dmie się w czasie Nowego Roku żydowskiego (Rosz ha Szana) i wzywa wierzących Żydów do pokuty i nawrócenia

Tekst i zdjęcia: Irena Kontny

Bibliografia

1. Decyzja wpisu do rejestru zabytków nr (B/ 128/08) z dnia 12.08.08

2. Dokumentacja konserwatorska polichromii w synagodze Mizrachi w formie kart ewidencyjnych, opracowana przez Dariusza Walerjańskiego w 2006 r. (mps w posiadaniu Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach)

3. Lebet-Minakowska Anna, Judaizm – poznać znaczy zrozumieć, Kraków 2008

4. Szydłowski Adam, Synagoga Mizrachi, Będzin 2005

5. Magdalena Warchala, Kalendarz z żydowskim horoskopem ratuje bożnicę, „Gazeta Wyborcza” [Katowice] 2010 [z 15 I].

6. Informacje zawarte na stronach internetowych Wikipedii dotyczące tradycji i kultury żydowskiej oraz synagogi Mizrachi w Będzinie.