Pomimo wielu lat, które upłynęły od pierwszych likwidacji kopalń na Śląsku, dziedzictwo górnicze nadal stanowi ważny składnik lokalnej tożsamości. Dawne historie i tradycje górnicze wykorzystywane są wśród przedsięwzięć kulturalnych, istnieją grupy aktywistów lokalnych strzegących tradycji i historii wymierającej branży, a zabytki pogórnicze stanowią istotny punkt na mapie turystycznej regionu.
Celem projektu jest spojrzenie na dzieje górnictwa i jego wpływ na społeczność lokalną z pryzmatu górniczych miejsc pamięci. W każdym z wytypowanych miejsc zajmować się będziemy poznaniem wydarzenia i postaci z nim związanych oraz poziomem świadomości o jego istnieniu wśród społeczności lokalnej. W obrębie naszego zainteresowania znajdować się będą zarówno upamiętnienia ofiar pracy w kopalniach, miejsca pochówku ważnych osobistości kadry górniczej oraz sposoby upamiętnienia tradycji działalności górniczej. Pochodzenie tych miejsc jest równocześnie związane z odgórnymi inicjatywami jak również nieformalnym, spontanicznym działaniem społeczników, ratujących tradycje, których współuczestnikami byli dotychczas.
Geneza projektu wywodzi się z potrzeby objęcia opieką zagrożonych zapomnieniem miejsc pamięci związanych ze śląskim górnictwem. Dotychczas miejsca te nie doczekały się ponadregionalnego opiekuna, który dążyłby do promocji tej tematyki, zintegrowania środowisk czynnie zajmujących się opieką nad nimi bądź zainteresowanych podjęciem takiej roli oraz proponującego aktywną formę włączenia ich do przedsięwzięć edukacyjno-kulturalnych. W ramach projektu zostanie zorganizowana dokumentacja terenowa mająca na celu prezentację bieżącego stanu zachowania górniczych miejsc pamięci. Z myślą o popularyzacji tej tematyki planowany jest szereg działań m.in. warsztatów edukacyjnych, spotkań z animatorami kultury oraz wycieczek. Dla zwiększenia zasięgu efektów utworzona zostanie podstrona internetowa Instytutu prezentująca historię związane z górniczymi miejscami pamięci. Z myślą o dzieciach i młodzieży szkolnej opracowane zostaną także propozycje konspektów lekcji, które będzie można wykorzystywać do prowadzenia zajęć z historii oraz edukacji regionalnej. Całość projektu podsumowywać będzie publikacja książkowa w formie przewodnika po miejscach pamięci. Działania związane z zadaniem będą realizowane równocześnie na terenie województwa śląskiego oraz dolnośląskiego.
Historia jest pamięcią, twierdził Henri Bergson. Fenomen pamięci porządkuje nasze trwanie. Pozwala kształtować się nowym pokoleniom wobec tego, co minione. Potrzebujemy pamięci by móc – indywidualnie i zbiorowo – nadawać i przyswajać tożsamość. Z myślą Francuza może korespondować porzekadło łacińskie, przypisywane Lotariuszowi I: tempora mutantur et nos mutamur in illis – czasy się zmieniają i my wraz z nimi. Historia wymaga wystąpienia powierników i miejsc pamięci, niczym słynna proustowska herbata lipowa z nieodłącznymi magdalenkami, wskrzeszająca wspomnienia o osobach, miejscach oraz zajściach.
Troskę o pamięć charakteryzującą obszar Górnego i Dolnego Śląska wyraża projekt realizowany od 2019 roku przez Instytut Myśli Polskiej im. Wojciecha Korfantego (obecnie Instytut im. Wojciecha Korfantego) nazwany: „Czarna pamięć – górnicze miejsca pamięci”. Działania związane z jego wprowadzaniem skupiały się na uchronieniu od zapomnienia wymierającej tradycji górniczej. Symbioza przemysłu wydobywczego i lokalnych społeczności, a także wynikające z nich dziedzictwo materialne i niematerialne domagała się zawarcia w aktywistycznej formule edukacji kulturowej, wypełnianej w licznych działaniach pracowników naszego Instytutu – dokumentacji zabytków pogórniczych, kwerendach, warsztatach, spacerach edukacyjnych, dokumentacji filmowej w końcu upamiętnianiu górniczej pracy oraz jej ofiar i miejsc pochówku.
dr Michał Sikora
Z całym przekonaniem trzeba poprzeć niezwykle cenną – nie tylko w kategoriach naukowych, ale także w kategoriach społecznych i kulturowych inicjatywę zawartą w projekcie „Czarna pamięć – górnicze miejsca pamięci”. I dodać tu wyraźnie trzeba, że owa „barwa” w tym kontekście nie oznacza absolutnie czegoś negatywnego. Przeciwnie. Tu nie chodzi też o jakiekolwiek skojarzenie z „czarnymi dziurami”, i typowymi dla nich „defektami czasoprzestrzeni”; nie chodzi też o popularną przenośnię, leksykalnie wyjaśnianą, iż są to jakieś „groźne miejsca, które wciągają i z których nic nie wraca”. W przywołanym projekcie cel merytoryczny jest jednoznacznie zdefiniowany. Chodzi o zintegrowanie sił intelektualnych w badaniu dziedzictwa górniczego. Konkretnie chodzi – jak czytamy – „o spojrzenie na dzieje górnictwa i jego wpływ na społeczność lokalną z pryzmatu górniczych miejsc pamięci”. Oczywiście chodzi o górnośląskie społeczności lokalne. Jest to zadanie – jak rozumiem – dla przedstawicieli wielu dyscyplin; zarówno historyków, socjologów, kulturoznawców, literaturoznawców, etnologów, historyków obyczaju, czy antropologów kultury. A nie można też, w naszych górnośląskich realiach, pomijać folklorystów i ich – na co wskazuje udatnie Janina Hajduk-Nijakowska – nowych spojrzeń. Także tych dotyczących „doświadczania pamięci”. W efekcie jakże płodne wydają się w tym kontekście wszelkie styki interdyscyplinarne; zawsze płodne poznawczo i inspirujące.
Fragment referatu wygłoszonego 30 listopada br.:
Marian Grzegorz Gerlich „Swojska ekumena i jej wyodrębniane miejsca w pamięci zbiorowej górnośląskich społeczności górniczych. Ciągłość i zmiana„
Pamięć o dziedzictwie górniczym ma szansę przetrwać także dzięki projektowi realizowanemu przez Instytut Myśli Polskiej im. Wojciecha Korfantego. Spojrzenie na górnicze miejsca pamięci jako na ważne nośniki pamięci, ich inwentaryzacja, upowszechnienie o nich wiedzy, niewątpliwie przyczyni się do zachowania i budowania pamięci. Wzrasta także świadomość wartości tychże obiektów w kontekście kultury regionalnej/kultury górniczej. Pamięć o każdym dziedzictwie, także tym górniczym, musi być nieustannie konstruowana, zwłaszcza w kolejnych pokoleniach, które nie zawsze czują związek z przeszłością, które muszą ją dopiero poznać i zrozumieć. Stąd tak ważne są rozmaite działania skierowane do różnych grup osób, a zwłaszcza do przedstawicieli młodego pokolenia niezaznajomionego z dziedzictwem górniczym, a przez to też przez nich niezauważanego.
Fragment referatu wygłoszonego 30 listopada br.:
Dorota Świtała-Trybek „Dziedzictwo górnicze – między tęsknotą a nadzieją. Rzecz o wybranych praktykach memoratywnych„
Poniżej proponujemy Państwu trzy filmy, powstałe w naszym Projekcie.
Czarne charaktery: Wilczy Jar
„Kiedy zbliżaliśmy się do mostu […] stwierdziłem, że tył autobusu [znajduje] się w poślizg[u] i schodzi na prawą stronę[.] Kierowca czując poślizg skierował przednie koła. W tym miejscu […] tylne koła schodziły do środka jezdni[,] a przód w prawo. Kierowca w tym momencie skierował przednie koła w lewą stronę[. W]idziałem[, że] czynił to gwałtownie”.
Rankiem 15 listopada 1978 roku dwa autobusy odwoziły górników do kopalń „Brzeszcze”, „Piast” i „Ziemowit”. Była ciemna i zimna noc. Temperatura spadła poniżej zera. Było ślisko. W miejscach, gdzie teren był znacznie obniżony i tworzył kotlinę, warunki były zdecydowanie gorsze. Ponadto droga prowadziła wzdłuż zbiornika wodnego, co powodowało dodatkowe oszronienie wybrukowanej nawierzchni. Ze względu na kiepskie warunki, autobus był znacząco opóźniony względem rozkładu jazdy. Około godziny 4.50 autobus marki „Autosan”, prowadzony przez Józefa Adamka, wjechał na most. W relacjach świadków powtarzała się informacja, że autobus uderzył prawą stroną o barierkę zabezpieczającą jezdnię. Uderzenie spowodowało zmianę toru jazdy, w rezultacie czego pojazd przebił się przodem przez barierki po drugiej stronie jezdni i spadł 18 metrów w dół. Kierowca Józef Adamek nie zdołał wyprowadzić autobusu z poślizgu. Akcję ratowniczą podjęli pasażerowie-górnicy z kolejnego autobusu, któremu udało się pokonać oblodzony most w Wilczym Jarze. Systematycznie ostrzegano kolejnych kierowców z nadjeżdżających pojazdów.
„Wilczy Jar”
Data: 15 listopada 1978 roku
Uczestnik wydarzeń: Adam Józefiak
Czas trwania: 16:21
Czarne charaktery: Miejsca górniczej (nie)pamięci
W dominującej wizji historii niemal zupełnie zostały wyparte z pamięci zostały górnicze protesty (strajki, demonstracje, zamieszki), jak i tworzony przez górników polityczny kontr-świat (czego przejawem było np. tworzenie domów robotniczych). Mamy tymczasem do czynienia z regionem, który na początku XX wieku był największym zagłębiem górniczym w środkowej Europie – i nie omijały go procesy modernizacyjne dokonujące się w innych regionach przemysłowych.
„Miejsca górniczej (nie)pamięci”
Narrator: Dariusz Zalega „Zbuntowany Śląsk”
Czas trwania: 9:22
Wirtualny spacer: „Borsigwerk” – „Bozywerk”
„Borsigwerk” – „Bozywerk”
Prowadzący: Dariusz Walerjański
Czas trwania: 27:28
Referaty
Prezentujemy cztery referaty wygłoszone w ramach towarzyszącej zadaniu konferencji popularnonaukowej on-line, która odbyła się w siedzibie Instytutu Korfantego 30 listopada 2020 r.
Referat dr hab. prof. UO Doroty Świtały-Trybek pt. „Dziedzictwo górnicze – między tęsknotą a nadzieją. Rzecz o wybranych praktykach memoratywnych„.
Został wygłoszony podczas konferencji popularno-naukowej w ramach zadania pn. „Czarna Pamięć – górnicze miejsca pamięci”. Konferencja on-line odbyła się w Instytucie Korfantego 30 listopada 2020 roku.
Referat dra hab. prof. UŚ Zygmunta Woźniczki – historyka, p.o. Dyrektora Instytutu Myśli Polskiej im. Wojciecha Korfantego – pt. „Rola górnictwa w rozwoju cywilizacyjno-kulturowym regionu„.
Został wygłoszony podczas konferencji popularno-naukowej w ramach zadania pn. „Czarna Pamięć – górnicze miejsca pamięci”. Konferencja on-line odbyła się w Instytucie Korfantego 30 listopada 2020 roku.
Referat dra Arkadiusza Goli – artysty fotografika, miłośnika Śląska, od lat związanego z „Dziennikiem Zachodnim” – pt. „Ogrodowa 1 – ostatnia kopalnia węgla kamiennego w Zagłębiu Dąbrowskim„.
Został wygłoszony podczas konferencji popularno-naukowej w ramach zadania pn. „Czarna Pamięć – górnicze miejsca pamięci”. Konferencja on-line odbyła się w Instytucie Korfantego 30 listopada 2020 roku.
Materiały dodatkowe
Poniżej można pobrać scenariusze lekcji Czarnej Pamięci, przeznaczone dla nauczycieli klas VII i VIII szkoły podstawowej lub wszystkich klas szkół ponadpodstawowych.
Oprócz tego zachęcamy do zapoznania się z Mapą Górniczych Miejsc Pamięci, którą będziemy na bieżąco rozwijać, do czego również zachęcamy i państwa. Jeśli w Twojej okolicy jest miejsce górniczej pamięci, skontaktuj się z nami – zdokumentujemy je i uzupełnimy naszą bazę. Mapą zajmuje się Aleksandra Goniewicz: a.goniewicz@instytutkorfantego.pl
Lekcje Czarnej Pamięci
Oto zestaw materiałów edukacyjnych powstałych w trakcie realizacji projektu „Czarna pamięć – górnicze miejsca pamięci jako ponadlokalny składnik tożsamości kulturowej Śląska”.
Głównym celem, jaki przyświecał pomysłodawcom projektu było zainspirowanie środowisk lokalnych do opieki nad materialnymi dowodami historii regionów związanych z górnictwem. Szczególnie istotne dla nas w tym działaniu było skierowanie projektu do dzieci oraz młodzieży szkolnej, stanowiących na terenie wielu gmin południowej Polski pierwsze pokolenie, które dorastało w kompletnym oderwaniu od działającej w sąsiedztwie kopalni.
Przygotowany materiał edukacyjny ma na celu zwrócenie ich uwagi na to zagadnienie oraz uwrażliwienie na stan zachowania górniczych miejsc pamięci. Łącznie przygotowano sześć scenariuszy lekcji przeznaczonych do wsparcia procesu edukacyjnego historii dla uczniów klas 7 i 8 szkoły podstawowej oraz wszystkich klas liceum i technikum. Oprócz wspomnianych materiałów edukacyjnych, jako pomoc dydaktyczna może posłużyć internetowa mapa górniczych miejscach pamięci, znajdująca się pod jedną z zakładek strony internetowej Instytutu.
Do pobrania
- Broniąc-godności-i-wolności-nasz-wszystkich-postawa-górników-wobec-władzy-ludowej-w-1890-i-1981-roku
- Katastrofy-górnicze-na-przestrzeni-lat
- Na-tropie-górniczych-miejsc-pamięci-w-mojej-miejscowości
- Opiekun-miejsc-pamięci-ABC-jak-zacząć
- Ordunek-Gorny-ustawa-górnicza-na-Górnym-Śląsku
- Tragedia Górnośląska
Projekt dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
