Cmentarz w katowickich Panewnikach

Liczący dzisiaj 5,5 ha teren cmentarza został poświęcony 23 stycznia 1914 r. przez ks. kanonika Jana Kapicę. Ufundował go Jan Nepomucen Wielebski naczelnik gminy i urzędu okręgowego w Ligocie Pszczyńskiej. Niespełna 32 lata później, w grudniowe mroźne przedpołudnie, spokój przyklasztornej okolicy zakłócił warkot ciężarówki. Tego dnia przetransportowano z katowickiego więzienia na bezimienne miejsce spoczynku ciała niezwykłych ludzi. Na odpowiedź kim byli chowani wówczas trzeba było poczekać następne 70 lat.

W sektorze D6 cmentarza komunalnego znajdującego się w Ligocie-Panewnikach przy ulicy Panewnickiej umiejscowiona została tablica upamiętniająca rozmieszczenie grobów zamordowanych w latach 1946–1950 członków organizacji podziemnych. Utworzone w styczniu 1946 r. Wojskowe Sądy Rejonowe stały się symbolem represji systemu komunistycznego, który wydawał liczne wyroki na byłych członków organizacji niepodległościowych, m.in. Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych, Konspiracyjnego Wojska Polskiego, Narodowej Organizacji Wojskowej, Wolności i Niezawisłości. Żołnierze umierali w więzieniu w Katowicach. Egzekucje wykonywane były w Bielsku, Cieszynie, Sosnowcu i innych miastach. Liczne miejsca pochówków do dzisiaj nie są poznane.

Pomnik nie jest wpisany do ewidencji miejsc pamięci, nie znajdziemy go także w wykazie cmentarzy, kwater i grobów wojennych na terenie województwa śląskiego ani w „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice – II edycja” [Załącznik I.9 Wartości dziedzictwa kulturowego, tab. 3. Ważniejsze miejsca pamięci] ze względu na fakt, iż znajduje się na prywatnej parceli, a nie w miejscu bezpośredniego pochówku. Niemniej jednak został umiejscowiony w otoczeniu innych upamiętnień – grobu zbiorowego wojennego Obrońców Katowic, tj. Powstańców Śląskich, harcerzy i harcerek zamordowanych przez hitlerowców w 1939 r. w więzieniach, w lasach oraz na ulicach Katowic – pomnik [nr ew. 15/018, sektor G2].

W efekcie prac poszukiwawczych przeprowadzonych przez Biuro Poszukiwań i Identyfikacji Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach, których celem było odnalezienie szczątków ofiar straconych w grudniu 1946 r. w katowickim więzieniu przy ul. Mikołowskiej: Jana Kwiczaly ps. „Emil”, Ernesta Kozubka ps. „Grom”, Władysława Guzdka ps. „Wilk”, Józefa Kołodzieja ps. „Wichura”, Józefa Olszary ps. „Ojciec”, Bolesława Palarza ps. „Ogień”, Franciszka Skrobola i Gerharda Szczurka ps. „Ryś”, „Erg” (2017). Kolejne prace badawcze prowadzone we wrześniu 2019 r. pozwoliły na odnalezienie i ekshumację szczątków: Gerharda Szczurka, Pawła Stopy ps. „Dąb”, Bolesława Pronobisa ps. „ Ikar”, „Irys”, „Szczerbiec”, „Wolny”, Ireny Odrzywołek oraz Antoniego Fojcika ps. „Tosiek”. Ponadto w wyniku prac sondażowych zmierzających do ustalenia miejsca pochówku ppor. Hieronima Wolniaka ps. „Samotny” przeprowadzonych na tymże cmentarzu nie udało się go ostatecznie potwierdzić. Dwa lata później odnaleziono kolejne miejsca bezimiennych pochówków: Hieronim Wolniak ps. „Samotny” vel Zygmunt Kowalski oraz Jan Mulak ps. „Śmiały”. Sposób pochowania i ułożenia szczątków był charakterystyczny dla tajnych pochówków reżimu komunistycznego.

Informacje o odnalezionych

Jan Kwiczala urodził się w 1913 r., zam. w Dziedzicach, gdzie mieszkał z rodziną. Strzelec wyborowy 3. Pułku Strzelców Podhalańskich, ukończył szkołę podoficerską. Związany z NSZ pod pseudonimem „Emil”, organizował siatkę na Śląsku Cieszyńskim i Żywiecczyźnie. „Emil” został aresztowany i przeszedł okrutne śledztwo. Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach na sesji wyjazdowej w Będzinie 14 grudnia 1946 r. skazał go na karę śmierci.

Ernest Kozubek urodził się 11 lipca 1925, zmarł 31 grudnia 1946 r. W latach 1942–1945 służył jako wywiadowca Tajnej Organizacji Wojskowej w rodzinnej Starej Kuźni (ps. „Grom”). Na terenie panewnickiego cmentarza jeszcze do niedawna można było zobaczyć starą tabliczkę z imieniem i nazwiskiem.

Władysław Guzdek z Dziedzic, uczestnik kilku akcji zbrojnych przeciwko komunistom. Zagrożony aresztowaniem, wstąpił do NSZ, przyjmując pseudonim „Wilk”. Ranny w Czechowicach w dniu 19 lipca 1946 r. Dołączył do grupy „Bartka” pełniąc funkcję łącznika.

Józef Kołodziej urodził się 25 czerwca 1921 r. w Bierach. Od czerwca 1945 r. związany z oddziałami partyzanckimi Zgrupowania Narodowych Sił Zbrojnych kpt. Henryka Flamego „Bartka” jako dowódca drużyny Pogotowia Akcji Specjalnych o kryptonimie „Błyskawica”. Od maja 1946 r. pełnił funkcję szefa propagandy i informacji przy sztabie. We wrześniu 1946 r. ze strony NSZ koordynował przerzut żołnierzy na Zachód. Aresztowany w październiku 1946 r. w Chorzowie, a już 14 grudnia tego samego roku skazany na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach na sesji wyjazdowej w Będzinie. Egzekucję wykonano 31 grudnia 1946 r. w katowickim więzieniu. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Józef Olszar, ewangelik z Wędryni. Przed wojną służył w Policji Województwa Śląskiego, w leśnych oddziałach znany jako „Ojciec, w oddziałach „Bartka” pełnił funkcję łącznika. Aresztowany we wrześniu 1946 r., skazany w sylwestra 1946 r.

Bolesław Palarz z Dziedzic uczestniczył w akcjach zaopatrzeniowych, był łącznikiem oddziałów „Bartka”. W chwili śmierci miał zaledwie dziewiętnaście lat.

Franciszek Skrobol urodzony 25 października 1921 r. w Kleszczowie. W styczniu 1946 r. z częścią załogi posterunku w Żorach podjął współpracę z oddziałem dywersyjnym Konspiracyjnego Wojska Polskiego krypt. „Wędrowiec”. Zarejestrowany jako tajny współpracownik UB, nie podjął współpracy, przeciwnie – przyczynił się do likwidacji oficera prowadzącego przez oddział „Wędrowca”. Aresztowany 16 lipca 1946 r. przez UB został skazany w październiku tego roku przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach na karę śmierci. Wyrok wykonano 28 grudnia 1946 r.

Gerhard Szczurek (mjr) urodził się 1 marca 1912 w Goduli, zmarł 28 grudnia 1946 w Katowicach). Działacz konspiracji antyhitlerowskiej, po wojnie współorganizator i dowódca Okręgu Śląskiego Konspiracyjnego Wojska Polskiego, skazany na śmierć po procesie pokazowym, który odbył się 15 października 1946 roku w budynku kina „Zorza” w Katowicach. Wyrok wykonano w katowickim więzieniu.

Paweł Stopa (ppłk) ur. w 1907 r. w Rudzie Śląskiej, współorganizator miejscowej siatki KWP, pełnił też funkcję Kierownika Walki z Bezprawiem, działacz społeczny, podczas okupacji niemieckiej współtworzył komórki Służby Zwycięstwu Polski. Skazany 15 października 1946 r. w procesie pokazowym w budynku kina „Zorza” w Katowicach. Stracony 28 grudnia 1946 r.

Bolesław Pronobis (ppor) urodził się 23 kwietnia 1917 r. Niwce (pow. będziński), podoficer rezerwy, żołnierz 16 pp AK, po wojnie dowodził oddziałem NSZ „Huragan”. Działał w powiatach tarnowskim, miechowskim i limanowskim. Był autorem dwóch brawurowych ucieczek z więzienia w Tarnowie i Krakowie. Aresztowany 2 listopada 1946 r. Stał się ofiarą prowokacji, podobnie jak większość żołnierzy „Bartka”. Dnia 3 grudnia 1946 r. został skazany na karę śmierci. Rozstrzelany przez pluton egzekucyjny 17 grudnia tego samego roku.

Irena Odrzywołek, urodzona w 1925 r. Byczynie pod Jaworznem (powiat chrzanowski). Jako oddziałowa straży w więzieniu św. Michała w Krakowie pomogła w skutecznej ucieczce 64 więźniów. Po zdarzeniach wraz z żoną Pronobisa ukrywały się w Zakopanem. Później pod fałszywym nazwiskiem Czesławy Gotlarczyk zamieszkała w Gliwicach, gdzie aresztowano ją 5 listopada 1946 r. Skazana przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach. Została rozstrzelana razem z Bolesławem Pronobisem 17 grudnia 1946 r. W chwili śmierci miała 20 lat, za trzy dni miała obchodzić 21 urodziny.

Antoni Fojcik (kpr.), urodził się 25 kwietnia 1916 r. w Rybniku. Żołnierz rybnickiego inspektoratu AK – Delegatury Sił Zbrojnych, z grupy dywersyjnej Rocha Koziołka ps. „Odra”, podporządkowanej następnie Komendzie Powiatowej KWP krypt. „Leśniczówka”. Skazany 31 sierpnia 1946 r. przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach na sesji wyjazdowej w Rybniku, został rozstrzelany 11 grudnia 1946 r.

Hieronim Wolniak (por.) vel Zygmunt Kowalski. Urodził się 30 września 1910 r. Gołonogu. Plutonowy w 7 Batalionie Saperów w Poznaniu, Żołnierz Orła Białego, ZWZ-AK. Łącznik Narodowych Sił Zbrojnych Oddziału Edwarda Nanusia ps. „Śmigły”. W 1946 r. przyłączył się do oddziału „Burza” Mieczysława Wądolnego ps. „Granit”, „Mściciel”, działającego na terenie powiatu wadowickiego, w którym pełnił funkcję zastępcy dowódcy w stopniu porucznika. W drugiej połowie 1946 r., rozpoczął tworzenie struktur Armii Polskiej w Kraju na Górnym Śląsk, m.in. w Będzinie, Bytomiu, Katowicach czy Zabrzu. Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Katowicach z 3 lutego 1947 r. skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano 27 lutego 1947 r. w Katowicach.

Jan Mulak urodził się 3 stycznia 1913 r. w Wołczuchach. Oskarżony przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach. Skazany wyrokiem z 22 listopada 1946 r. na karę śmierci, którą wykonano 7 lutego 1947 r.

Nazwiska osób skazanych przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach znajdujące się na tablicy pamiątkowej:
Bączek Karol
Bąk Edward
Bogacki Hubert
Borgiela Karol
Bożek Emanuel
Brachaczek Walter
Brandys Bernard
Broda Franciszek
Derejski Władysław
Dziedzic Jan
Florjański Jan
Fojcik Antoni
Gabzdyl Józef
Gawron Henryk
Gleń Jerzy
Góra Stanisław
Grad Władysław
Greń Władysław
Grudzień Jan
Gruszczyk Wiktor
Guertler Stefan
Guzdek Władysław
Heinrich Wilhelm
Heczko Paweł
Jagosz Józef
Jakubczyk Władysław
Janicki Władysław
Jankowski Rajmund
Januszewski Władysław
Kłos Jan
Kania Eugeniusz
Kasprzyk Edmund
Kossaraba Aleksander
Kępa Jan
Kęsek Jan
Kidawski Andrzej
Kołodziej Józef
Kołodziej Robert
Kołodziej Zygfryd
Konieczny Ernest
Kozłowski Zbigniew
Kozioł Franciszek
Kozubek Ernest
Kraus Zdzisław
Kreis Ludwik
Kruk Józef
Krużołek Anna
Kutermacha Zbigniew
Kwiczala Jan
Latos Henryk
Lubomirski Zbigniew
Ludwikowski Władysław
Morzyk Władysław
Marszałek Wiktor
Michnik Emil
Mossakowski Stanisław
Młotek Teofil
Mulak Jan
Niesytko Rudolf
Odrzywołek Irena
Olszar Józef
Palarz Bolesław
Pałyga Anzelm
Pawlik Józef
Perełka Stanisław
Pronobis Bolesław
Rokosza Marian
Ruśniok Emil
Ryba Jan
Rychter Jan
Sadłocha Wilhelm
Ryszka Roman
Sapiński Jan
Sękowski Antoni
Siekliński Leopold
Skrobol Franciszek
Sosbocik Bolesław
Sobota Ryszard
Stopa Paweł
Szczurek Franciszek
Szczurek Gerard [Gerhard]
Szmajduch Eryk
Szwajnoch Wilhelm
Świeboda Władysław
Talik Alojzy
Tering Ernest
Tkocz Antoni
Waligóra Stanisław
Wawrzyńczyk Józef
Wit(wito) Franciszek
Wolniak Hieronim
Wizner Alojzy
Wizner Antoni
Wójcik Stefan
Wróbel Mieczysław
Wyrwas Teodor
Zaręba Piotr
Zimny Jan
Zimny Stanisław
Zontek Antoni

Noty biograficzne przygotowano na podstawie materiałów Biura Poszukiwań i Identyfikacji Instytutu Pamięci Narodowej.
Oprac.: Aleksandra Goniewicz, Dział historii

Źródło: MAPSTER: Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 (1929 – 1939), Wojskowy Instytut Geograficzny. Zbiory: The Library of Congress, Washington, DC, USA, sygn. G6520 s25 .P6 [http://igrek.amzp.pl/details.php?id=11797959].