Pałac w Pszczynie

Pałac w Pszczynie należy do wyjątkowych rezydencji górnośląskich z zachowanym bogatym wystrojem, doskonale ilustrującym wygląd siedziby arystokraty pruskiego.

Zespół zamkowo-parkowy w Pszczynie jest Pomnikiem Historii. W kwietniu 2021 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda podpisał rozporządzenie w tej sprawie.

Dobra pszczyńskie do 1517 roku znajdowały się w posiadaniu książąt piastowskich i książąt opawskich z dynastii Przemyślidów, następnie zaś w posiadaniu rodzin możnowładców: Turzonów do 1548 roku, Promniców do 1765 roku, książąt saskich Anhalt–Cöthen do 1846 i Hochbergów w latach 1846–1945 (od 1846 r. jako administratorów, a od 1847 r. jako właścicieli).

Początki pałacu sięgają średniowiecza, kiedy to wdowa po Janie II księciu raciborskim – księżna Helena Korybutówna, bratanica Władysława Jagiełły, przypuszczalnie pomiędzy latami 1424 a 1449 wzniosła gotycki zamek. Składał on się z dwóch odrębnych budynków na planie prostokąta połączonych murami kurtynowymi: zachodniego (w miejscu dzisiejszego skrzydła zachodniego), z okrągłą basztą w zakończeniu skrzydła oraz równolegle usytuowanego, krótszego skrzydła wschodniego (w miejscu północnej część obecnego skrzydła wschodniego), obok którego usytuowana była wolnostojąca wieża – stołp (obecnie w narożniku południowo–wschodnim skrzydła wschodniego). Zamek posiadał dodatkowe obwarowania w postaci muru, wału i fosy wypełnionej wodą od strony południowej i wschodniej. Ta budowla obronna w drugiej połowie XVI wieku przebudowana została na czworoboczną renesansową rezydencję, z nowowzniesionym skrzydłem wschodnim (które wchłonęło osobno stojącą gotycką wieżę), zakończonym kaplicą zamkową, skrzydłem zachodnim i parawanowymi skrzydłami łączącymi obie części mieszkalne. Charakter renesansowy budowla zyskiwała dzięki wewnętrznemu krużgankowemu dziedzińcowi, otoczonemu trójkondygnacjową galerią; od strony południowej zaś występował drewniany ganek. Prace przy przebudowie zamku zlecili Promnicowie – nowi właściciele powstałego wówczas Wolnego Państwa Stanowego w Pszczynie. W sto lat później, w 1687 roku ród ten był inicjatorem budowy zachowanego do dnia dzisiejszego późnorenesansowego budynku „Warty”, z charakterystyczną bramą wjazdową (zwaną „Wybrańców”). Budowla ta, wybudowana w miejscu dawnej wartowni przy fosie, była siedzibą straży zamkowej.

Po pożarze miasta w 1679 roku zamek został odbudowany w latach 1680-1689 pod kierunkiem Consilio Miliusa, miejscowego murarza i zarazem budowniczego „Bramy Wybrańców”. Wówczas powstała regularna budowla dwupiętrowa, złożona z dwóch równoległych gmachów mieszkalnych (skrzydła zachodniego i wschodniego), połączonych dwoma ścianami parawanowymi (od północy i południa); tworząca zamknięte założenie zamkowe z galerią arkadową od strony dziedzińca. Następna przebudowa związana z przekształceniem na barokową rezydencję, rozpoczęta w 1738 roku, a ukończona została w 1768 roku. Prace budowlane prowadzone były według projektu nadwornego budowniczego Chrystiana Jahne z Żar koło Żagania, pod nadzorem budowniczego Michała Clementa ze Strzelnik. Polegały one na wzniesieniu skrzydła środkowego (północnego), podwyższeniu budowli o jedną kondygnację (drugie piętro) i zastąpienie wewnętrznych galerii arkadowych ścianami, na które nałożono dekorację barokową (boniowanie, opaski okienne, pilastry). Ówczesny pałac założony na planie podkowy, był budowlą dwupiętrową, nakrytą mansardowym dachem z lukarnami. Fasadą wróconą był ku północy, zaś dwa skrzydła usytuowane były od wschodu i zachodu (to drugie skrócone w stosunku do renesansowego). Reprezentował typ francuskich założeń entre cour et jardin („pomiędzy dziedzińcem a ogrodem”).

Dzisiejszy wygląd pałac pszczyński zawdzięcza księciu Janowi Henrykowi XI Hochbergowi (1833–1907). W latach 1870–1876 pałac przebudowano w duchu neobaroku francuskiego, według projektu architekta francuskiego Hipolita Aleksandra Destailleura, pod kierunkiem Leyendeckera. Destailleur (1822-1893) był twórcą licznych pałaców i willi miejskich na terenie Francji za czasów Napoleona III, czy wiedeńskiego pałacu Alberta Rotschilda. Zaprojektował również pałac księcia pszczyńskiego w Berlinie przy Wilhelmstrasse, zwany Palais Pless. W pałacu pszczyńskim od strony południowej, w części środkowej dobudowano westybul z monumentalną klatką schodową i „salę zwierciadlaną”, zaś od zachodu i północy tarasy z balustradami i wazonami.

Początkowo główną rezydencją Hochbergów był zamek Książ na Dolnym Śląsku, a w Pszczynie mieszkali jedynie okresowo. Jednakże od czasów Jana Henryka XI Pszczyna awansowała na stałą siedzibę. Arystokrata ten, posiadający tytuł pierwszego łowczego cesarza Wilhelma I – urządzał w swoich dobrach liczne polowania. Reprezentacyjny pałac pszczyński, który odpowiadał potrzebom ówczesnego życia dworskiego, wykreowany został na siedzibę myśliwską (o czym świadczy bogaty zbiór akcesoriów i trofeów myśliwskich). Na początku XX wiek splendoru pałacowi przydała słynna z urody księżna Daisy (1873 –1943), angielska żona następnego właściciela – Hansa Heinricha XV. Ważnym epizodem w historii pałacu były czasy I wojny światowej, kiedy to przez dwa lata mieściła się w nim cesarska Główna Kwatera i siedziba sztabu wojsk niemieckich (lata 1915–17).

W skład zespołu pałacowego za czasów Hansa Heinricha XI oprócz pałacu wchodziły budynki oficyny z „Bramą Wybrańców”, ujeżdżalnia, stajnie, powozownia oraz rozległy park krajobrazowy w stylu angielskim, założony częściowo już w XVIII wieku.

Obecnie pałac posiada bryłę i układ z czasów barokowej przebudowy z lat 1743–1767, z niewielkimi pozostałościami wcześniejszego założenia, zaś dekoracja zewnętrzna, wystrój wnętrz i znaczna część wyposażenia (zachowanego w około 80 %) jest efektem przebudowy dziewiętnastowiecznej w duchu francuskiego neobaroku. Fasada od strony północnej skierowana jest w kierunku parku. Pałac zbudowany został na planie podkowy. Jest budowlą murowaną, z bogatym detalem, podziałami architektonicznymi, obramieniami otworów okiennych i drzwiowych wykonanymi w piaskowcu oraz tynku, zaś w pozostałych partiach licowany cegłą. Dwupiętrową bryłę nakrywa wysoki mansardowy dach z lukarnami. W części parterowej oraz narożach skrzydeł występuje boniowanie, w wyższych kondygnacjach podziały pilastrowe (za wyjątkiem elewacji od strony dziedzińca). Elewacja północna jest trzynastoosiowa, z trójosiowym ryzalitem pośrodku.

Dominuje układ wnętrz jednotraktowy z korytarzem wzdłuż traktu, zaś w części południowej skrzydła wschodniego oraz częściowo w korpusie głównym występuje układ dwutraktowy. W przyziemiu na osi korpusu głównego umieszczono przelotową sień. Pomieszczenia parteru nakryte są sklepieniem kolebkowo-krzyżowym i kolebkowym z lunetami, zaś na pierwszym i drugim piętrze dominują sufity z fasetami. Wystrój wnętrz bazuje głównie na barokowej ornamentyce, z przewagą elementów neoregencyjnych oraz neorokokowych. Zachowane do dnia dzisiejszego XIX-wieczne meble, rzeźby, sztukaterie, dekoracje malarskie, wazy i bibeloty, elementy ślusarskie i kowalskie, boazerie, jak również detal architektoniczny, sprowadzane zostały na zamówienie z Paryża lub były wykonywane przez sprowadzonych rzemieślników francuskich, jak również w Berlinie oraz przez wykonawców pochodzących z całego Śląska. Ponadto w pałacu znajduje się wiele elementów dawnego wyposażenia, m. in. mebli, obrazów i rzeźb przechodzących w rodzinie z pokolenia na pokolenie.

W skrzydle zachodnim zachowały się piwnice pierwotnego gotyckiego zamku, fragmenty muru w przyziemiu skrzydła głównego i zachodniego oraz wtopiona w skrzydło zachodnie okrągła baszta, mieszcząca obecnie klatkę schodową.

Druga klatka schodowa umieszczona w skrzydle wschodnim pochodzi z przebudowy barokowej. Wnętrza pałacowe otrzymały kostium neostylowy, gdzie jak wspomniano dominują motywy neobarokowe. Na gościach duże wrażenie wywiera reprezentacyjna, trójkondygnacyjna klatka schodowa, nawiązująca do „schodów królowej” w Wersalu.

Pierwsze piętro pałacu tradycyjnie pełniło funkcję bel-étage, z salami reprezentacyjnymi, apartamentami mieszkalnymi domowników i znaczniejszych gości. Znajdowały się tam następujące pomieszczenia paradne: dwukondygnacjowa jadalnia (zwana obecnie „salą zwierciadlaną”) i galeria lustrzana, „wielki salon”, biblioteka oraz apartamenty gościnne  (salon zielony, sypialnia żółta, łazienka i pokój Reussów).

Ponadto na piano nobile znajdowały się apartamenty prywatne pana i pani domu (salon księżnej Daisy, jej buduar, sypialnia i łazienka wykonane głównie w stylu neorokokowym; sypialnia pana domu, pokój pracy księcia, przedpokój myśliwski, salon pana domu).

W skrzydle zachodnim parteru w pięciu wnętrzach znajdują się apartamenty cesarskie: sypialnia z łazienką, garderoba i gabinet cesarza, salon cesarski (pokój narad sztabowych), sypialnia cesarzowej z łazienką. W tych pokojach mieszkali cesarze niemieccy: Wilhelm I, a później Wilhelm II, którzy wielokrotnie przyjeżdżali do Pszczyny na polowania (szczególnie na sprowadzone już w 1865 roku żubry).

W wystroju pałacu dominowały elementy myśliwskie, obecnie m. in. odtworzona została również galeria myśliwska znajdująca się korytarzach trzech skrzydeł drugiego piętra. W pozostałych pomieszczeniach tej kondygnacji znajdowały się pokoje książęcych dzieci oraz apartamenty dla gości. Ponadto na parterze pałacu były pomieszczenia mające służyć celom administracyjnym, znajdowało się tu archiwum książęce i kancelaria książęca, w piwnicach kuchnie i pomieszczenia gospodarcze. Służba i pracownicy książęcy mieszkali na najwyższej kondygnacji pałacu oraz w oficynie obok pałacu.

Po wojnie pałac pszczyński uniknął smutnego losu większości śląskich rezydencji, wyszabrowanych i w znacznym stopniu zniszczonych. Po wkroczeniu Armii Czerwonej w lutym 1945 roku w pałacu umieszczono szpital, a już 9 maja 1946 roku utworzono muzeum. Początkowo, z wyjątkiem kilku sal udostępnionych zwiedzającym, placówka służyła jako składnica zbiorów z innych pałaców górnośląskich i innych muzeów. Po reorganizacji w 1971 roku muzeum stworzyło ekspozycję obrazującą wnętrza mieszkalne w ich historycznym rozwoju od renesansu po neostyle schyłku XIX wieku. W ostatnich latach muzeum zmieniło profil i formę ekspozycji. W oparciu o zachowany wystrój i wyposażenie ruchome in situ oraz ikonografię (m. in. dokumentację zdjęciową wykonaną około 1914 roku) i archiwalne spisy inwentarzowe przeprowadzono prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne, które pozwoliły na przywrócenie wyglądu znacznej części pałacowych wnętrz z końca XIX i początku XX wieku. Za prace te w 1995 roku Muzeum w Pszczynie nagrodzone zostało przez organizację Europa Nostra prestiżowym dyplomem honorowym. W pałacu znajduje się nie tylko wspaniała ekspozycja zabytkowych wnętrz, ale również bogate zbiory miniatur, militariów, broni i trofeów myśliwskich, zbiory bibliofilskie i druków okolicznościowych.

Tekst i zdjęcia: Irena Kontny

Literatura:

1. 70 lat Muzeum Zamkowego w Pszczynie, pod red. M. Klussa, Pszczyna, brw.
2. Cillessen, Prace francuskiego architekta Hipolite’a Destailleure’a wykonane na Śląsku dla księcia Jana Henryka XI, [w:] Materiału Państwowego Muzeum Zamkowego w Pszczynie, t. 9 1996 r., s. 87 – 134
3. Górnośląskie zamki i pałace. Województwo śląskie, red. Emmerling, b.m. 1999, s. 69-73
4. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce VI Województwo katowickie, z. 10 Powiat pszczyński, Warszawa 1961, s. 28 –29
5. Kozina, Pałace i zamki na pruskim Górnym Śląsku w latach 1850 – 1914, Katowice 2001, s. 93 – 98
6. Kruczek, J. Ziembiński, Muzeum Zamkowe w Pszczynie. Przewodnik, Pszczyna 2001 r
7. Oborny, I. Płazak, Zespół pałacowo-ogrodowy w Pszczynie, Pszczyna 1977
8. Polak, Finansowe aspekty przebudowy rezydencji pszczyńskiej w latach 1870-1876, [w:] Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie, t. III 1984, s. 96-115
9. Polak, Poczet panów i książąt pszczyńskich, Część II, Pszczyna 2007
10. Płazak, Pałac w Pszczynie. Przewodnik po Muzeum Wnętrz Zabytkowych, Katowice 1982 r.
11. Płazak, Zabytki miasta i regionu. Przewodnik po muzeum, Pszczyna 1974 r.
12. Smolarek-Grzegorczyk, M. Nyga, Orzeł czarny. Orzeł biały. Ziemia pszczyńska 1914-1922, Pszczyna 2020