Latem 1914 roku, z chwilą wybuchu pierwszej wojny światowej, w Europie skończyła „la belle époque” i zniknął stary ład polityczno-społeczny. Po czteroletnich krwawych zmaganiach wojennych, po klęsce Niemiec i Austro-Węgier oraz rewolucji, która zniszczyła carską Rosję, w styczniu 1919 roku w Wersalu pod Paryżem zebrali się przywódcy 27 państw, aby określić los pokonanych krajów i stworzyć nowy europejski porządek polityczny. Po kilkumiesięcznych obradach główny traktat pokojowy z Niemcami podpisany został w dniu 28 czerwca 1919 roku w Wersalu. Liczył on 440 artykułów, z których niektóre dotyczyły przyszłości odrodzonej Polski. Zgodnie z jego postanowieniami Niemcy miały oddać II Rzeczypospolitej Wielkopolskę i pas Pomorza Wschodniego wzdłuż Wisły, a Gdańsk ogłoszony został wolnym miastem pod zarządem komisarza Ligi Narodów. O przyszłości Warmii, Mazur i Górnego Śląska zadecydować miały plebiscyty, w których mieszkańcy spornych terenów mogli wypowiedzieć się za ich przynależnością do Polski lub Niemiec.
Na Górnym Śląsku czas przed plebiscytem był pełen napięć i gorączkowej walki propagandowej, niewolnej od starć zbrojnych (17 sierpnia 1919 roku w odpowiedzi na terror ze strony bojówek niemieckich wybuchło kilkudniowe pierwsze powstanie śląskie, które jednak wobec przewagi militarnej Niemców szybko zakończono). Przygotowania do plebiscytu i jego przebieg nadzorowała francusko-angielsko-włoska Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa, która w lutym 1920 roku rozpoczęła działalność w Opolu. Na jej czele stał francuski generał Henri Le Rond, raczej przychylnie ustosunkowany do sprawy polskiej. Pod kontrolą Międzysojuszniczej Komisji znalazł się teren plebiscytowy liczący 10,7 tysięcy kilometrów kwadratowych, zamieszkały przez około 2 miliony ludności. Obie zainteresowane strony powołały komisariaty plebiscytowe – Niemiecki Komisariat Plebiscytowy miał siedzibę w Katowicach, Polski Komisariat Plebiscytowy z Wojciechem Korfantym na czele w Bytomiu.
Mimo wycofania wojsk niemieckich z obszaru plebiscytowego (pozostały tylko niższe szczeble niemieckiej administracji i policji), wiosna 1920 roku upłynęła w gorącej atmosferze, obie strony prowadziły energiczne działania agitacyjne, starając się uzyskać jak największe poparcie dla swojego państwa. Nie obyło się też bez walk zbrojnych, a polscy działacze byli mordowani przez niemieckie bojówki. Tak właśnie w dniu 17 sierpnia zginął doktor Andrzej Mielęcki, członek Polskiego Komitetu Plebiscytowego w Katowicach, zamordowany na posterunku, kiedy niósł pomoc osobom rannym w antypolskich zamieszkach zorganizowanych przez Niemców w Katowicach. W obronie przed prześladowaniami Polacy rozpoczęli drugie powstanie śląskie, które wybuchło w nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 roku; zakończono je 28 sierpnia podpisaniem polsko-niemieckiej umowy o zaniechaniu gwałtów.
W dobie plebiscytowej niekorzystna dla Polski była też decyzja Międzysojuszniczej Komisji, dopuszczająca do udziału w głosowaniu wszystkie osoby urodzone na terenie plebiscytowym, co faworyzowało Niemców, gdyż z Niemiec mogło przybyć około 200 tysięcy osób spełniających ten warunek, natomiast z Polski tylko około 10 tysięcy.
Władze polskie starały się zachęcić do głosowania za Polską wskazując, że jest ona krajem stabilnym wewnętrznie i bezpiecznym, zdolnym obronić swoje granice i swoich obywateli. Stąd tuż przed plebiscytem zapadły dwie ważne decyzje. Uregulowano zasady organizacji i działania państwa polskiego, uchwalając 17 marca 1921 roku tzw. konstytucję marcową. Następnego dnia w Rydze podpisany został traktat pokojowy kończący wojnę z bolszewicką Rosją.
Plebiscyt odbył się 20 marca 1921 roku na terenie powiatów: bytomskiego, gliwickiego, głubczyckiego, katowickiego, kluczborskiego, kozielskiego, lublinieckiego, opolskiego, pszczyńskiego, rybnickiego, strzeleckiego, tarnogórskiego oraz części powiatu prudnickiego i niewielkiej części powiatu namysłowskiego. W głosowaniu wzięło udział ponad milion osób, co stanowiło około 98% uprawnionych. Za Polską opowiedziało się 479 tysięcy (40,4%), za Niemcami 708 tysięcy (59,5%) głosujących. Udział dowiezionych z Niemiec emigrantów miał znaczący wpływ na niekorzystny dla Polski wynik głosowania.
Zgodnie z obawami strony polskiej, konsekwencją takiego wyniku głosowania był krzywdzący dla Polski podział terenu plebiscytowego. Kiedy Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa ogłosiła projekt przyznania Niemcom prawie 75% spornego obszaru, Polacy zdecydowali się podjąć walkę zbrojną – w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku wybuchło trzecie powstanie śląskie. W wyniku walk, które trwały niemal do końca czerwca 1921 roku, Polacy zajęli wschodnią część Górnego Śląska. Rozejm podpisano w dniu 5 lipca 1921 roku.
Po trzeciej insurekcji Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa zaproponowała korzystniejszy dla Polski podział Górnego Śląska, przyznając jej około 1/3 obszaru plebiscytowego. Polsce przyznano więc zdecydowanie mniejszą część terytorium niż Niemcom, jednak w granicach Rzeczypospolitej znalazła większość zakładów przemysłowych (50% hut i 76% kopalń węgla).
Ostatecznie w dniu 20 października 1921 roku Rada Ambasadorów, akceptując korzystniejsze dla Polski propozycje Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej, podjęła ostateczną decyzję o podziale Górnego Śląska.
Plebiscyt, a w jego konsekwencji zakończone sukcesem trzecie powstanie śląskie, sprawiły, że do II Rzeczypospolitej włączono tereny niezwykle ważne dla politycznej i gospodarczej przyszłości odrodzonego państwa.