Plebiscyt na Górnym Śląsku 20 marca 1921
W pamiętnym marcu 1921 r., po uchwaleniu demokratycznej konstytucji 17 marca 1921 r., zakończeniu zwycięskich walk z bolszewikami i zawarciu kompromisowego pokoju w Rydze 18 marca, 20 marca odbył się plebiscyt na Górnym Śląsku. Termin plebiscytu był dla Polski bardzo niekorzystny. Jeszcze niedawno wojska bolszewickie stały pod Warszawą, Lwowem, Płockiem i Włocławkiem. Kraj był zrujnowany przez wojska zaborcze i okupacyjne. Rada Najwyższa zwycięzców pod naciskiem Wielkiej Brytanii wycofała się z pierwotnego przyznania Polsce tego regionu bez plebiscytu. Zarządziła plebiscyt z udziałem tzw. emigrantów w 90% głosujących za Niemcami. Niemcy, obok głosów emigrantów, korzystali w plebiscycie ze swojej dominacji w gospodarce, administracji, szkolnictwie, w hierarchii Kościoła katolickiego. Eksponowali tezę, że bez Górnego Śląska nie będą mogli zrealizować odszkodowań wojennych dla zwycięzców oraz Polacy nie są przygotowani do kierowania gospodarką górnośląską w interesie powojennej odbudowy Europy, ponieważ reprezentują znacznie niższe standardy uprawnień socjalnych od niemieckich.
W trudnej sytuacji znalazł się Polski Komisariat Plebiscytowy – oficjalna instytucja reprezentująca interesy polskiej ludności Górnego Śląska i państwa polskiego w latach 1920-1921 na terenie plebiscytowym. W grudniu 1919 r. Prezydium Rady Ministrów powierzyło Wojciechowi Korfantemu kierownictwo akcji plebiscytowej, chociaż dopiero 20 lutego 1920 r., Naczelnik Państwa – Józef Piłsudski mianował W. Korfantego Polskim Komisarzem Plebiscytowym. Komitet, podobnie jak Rząd Obrony Narodowej Wincentego Witosa, miał koalicyjny charakter. Funkcje zastępców Komisarza Plebiscytowego pełnili: Konstanty Wolny (przywódca Chrześcijańskiego Zjednoczenia Ludowego – partii inteligencko-mieszczańskiej walczącej o zjednoczenie Górnego Śląska z Polską, na zasadach chrześcijańsko-demokratycznych), Józef Rymer (przywódcza Narodowej Partii Robotniczej i Zjednoczenia Zawodowego Polskiego; członkowie ZZP stanowili podstawowy trzon szeregów powstańczych) oraz Józef Biniszkiewicz (przywódca śląskiej PPS, przychylnie ustosunkowany do Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, krytyk polityki W. Korfantego, o skromnych wpływach wśród robotników śląskich). Korfanty energicznie kierował Komisariatem z ponad tysiącem osób pracujących w 27 wydziałach i terenowych placówkach. Z Komisariatem współpracowały delegatury PCK i POW Górnego Śląska, a także olbrzymia liczba organizacji stanowiących infrastrukturę polskości na Górnym Śląsku. Siedzibą Komisariatu był hotel „Lomnitz”, którego pracownicy odparli atak bojówek niemieckich 27/28 maja 1920 r. Istotną pomoc dla Komisariatu świadczył Centralny Komitet Plebiscytowy, powołany 29 czerwca 1920 r., koordynujący pomoc lokalnych komitetów dla Śląska na czele z marszałkiem Sejmu Ustawodawczego, Wojciechem Trąmpczyńskim. W okresie od 15 czerwca do 11 grudnia 1920 r. Komitet zebrał na działalność plebiscytową blisko 11,3 mln marek polskich. Od grudnia 1920 r. z Centralnym Komitetem Plebiscytowym współdziałał także koalicyjny Komitet Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzecząpospolitą Polską, istniejący od 23 sierpnia 1919 r. Jego pracą kierował Julian Adolf Święcicki. Komitet prowadził dla działaczy plebiscytowych kursy z wykładami Wojciecha Korfantego, Władysława Grabskiego, Mariana Seydy. Wysłał na Górny Śląsk wielu artystów, oficerów, dziennikarzy, nauczycieli, instruktorów harcerskich. Wydał on łącznie na propagandę plebiscytową blisko 40 mln marek polskich. Finansował misje zagraniczne Kazimierza Rakowskiego i Mariana Seydy do Paryża latem 1921 r. Pomagał zakwaterować i utrzymywać uchodźców z Górnego Śląska. Nigdy dotychczas zainteresowanie sprawami Śląska nie było tak intensywnie jak w czasie plebiscytu, III Powstania Śląskiego i sporów o podział Górnego Śląska po wygaśnięciu powstania. 28 stycznia 1921 r. zainaugurowano w całej Polsce Wielki Tydzień Górnośląski pod patronatem Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego, marszałka Sejmu Wojciecha Trąmpczyńskiego, prezydenta Rady Ministrów Wincentego Witosa, komisarza plebiscytowego Wojciecha Korfantego i kardynała prymasa Edmunda Dalbora. W Komitecie Honorowym i Wykonawczym znaleźli się wybitni działacze samorządowi, wśród nich inż. Piotr Drzewiecki, prezydent Warszawy, który przekonał swoich współpracowników do przekazania na cele plebiscytu 10% swych uposażeń. Aktywnie do akcji plebiscytowej włączyły się parafie katolickie Warszawy, Poznania, Lwowa, Krakowa, Lublina i Częstochowy.
W wersji globalnej w plebiscycie 20 marca za Polską opowiedziało się 40,3%, a za Niemcami – 59,4%. Za Polską głosowało 48,1% uprawnionych na wsi oraz 41,9% uprawnionych na obszarach dworskich. Uprawnieni do głosowania mieszkańcy Górnego Śląska w 47% wypowiedzieli się za Polską. Głosy polskie dominowały w okręgu wielkoprzemysłowym. Na wiadomość o antypolskim odczytaniu wyników plebiscytu, zwłaszcza przez przedstawicieli Wielkiej Brytanii i Włoch, ludność zerwała się w nocy z 2 na 3 maja do III Powstania Śląskiego pod kierownictwem W. Korfantego. Dzięki jego talentom dowódczym i dyplomatycznym, realizmowi politycznemu, szczególnie w czasie rokowań pod protekcją Ligi Narodów rozpoczętych 23 września 1921 r., 12 października Rada przyznała Polsce 3 tysiące km2 Górnego Śląska, zamieszkałych przez prawie milion mieszkańców. Obok rolniczych powiatów pszczyńskiego i rybnickiego Polska otrzymała znaczną część obszaru wielkoprzemysłowego (76% kopalń, 97% rudy żelaznej, 50% siarki, wszystkie huty cynkowe i ołowiane oraz centralę elektryczną w Chorzowie). Blisko 40% potencjału przemysłowego i elektrycznego II Rzeczypospolitej znajdowało się na Górnym Śląsku. Propozycje Rady Ligi zostały przyjęte bez zmian przez Radę Ambasadorów i zmienione w decyzje mocarstw głównych 20 października 1921 r. wraz z propozycją o stworzenie przejściowego, dostawczego okresu. Był to trudny dla Polski kompromis uzyskany wysiłkiem rodaków kampanii plebiscytowej prowadzonej na Górnym Śląsku i w kraju, zwycięskiego II i III powstania śląskiego oraz talentów politycznych Wojciecha Korfantego, Stanisława Grabskiego i Kazimierza Olszewskiego.
Prof. Marian Marek Drozdowski
Autor (ur. 1932 r. w Łasku) jest polskim historykiem, biografistą i varsavianstą, profesorem nauk humanistycznych.