Źródła ikonograficzne (dawne malarstwo) często dla badaczy są przydatnym materiałem, który może np. odpowiedzieć na pytania o dawne rzemiosła, rzemieślników, warsztaty czy narzędzia. Pomyślmy o Leonardzie da Vinci, który z sukcesem łączył sztukę z inżynierią. Nie zapominajmy jednak o tym, że dokumentowanie przyziemnej rzeczywistości nie jest obowiązkiem artysty.
Odnotowana niedawno rekordowa cena sprzedaży obrazu Jacka Malczewskiego pt. „Prządka” przyciągnęła naszą uwagę realistycznym przedstawieniem kołowrotka, który reprezentuje typ znany również w naszym województwie śląskim, w regionie Beskidu Żywieckiego. (Zainteresowanych odsyłamy do artykułu: https://instytutkorfantego.pl/aktualnosci/spiaca-krolewna-buszuje-w-muzeach-wojewodztwa-slaskiego/).
Jacek Malczewski, Prządka (1922 r.), za: Dom Aukcyjny Agra-Art, Obraz "Prządka" - arcydzieło Jacka Malczewskiego sprzedane za rekordową kwotę (gazeta.pl) [dostęp: 29.04.2021]
Realistyczne przedstawienie narzędzia nie oznacza jednak, że obraz podpowie nam, jak go użyć. Prządka Malczewskiego zasiada bowiem przy pustej przęślicy i z otwartymi ustami bada naciąg linki napędowej… Czy kryje się za tym głębsze przesłanie?
Pójdźmy w inną stronę i przyjrzyjmy się bardziej wyrazistym przykładom przędzalniczej „fuszerki” technologicznej w sztukach wizualnych XX wieku. Dwie grafiki Zofii Stryjeńskiej przedstawiają prządki przy kołowrotkach. Jedna z nich jest elementem przedstawienia pory roku, druga alegorią rzemiosła. W obu przypadkach bohaterki tworzą nić za pomocą wrzeciona. Po co zatem stopami napędzają kółka stojących obok kołowrotków?
2. Zofia Stryjeńska, Prządka (fragment kompozycji Marzec Kwiecień Dyngus, 1925 r.), ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach, sygn. MNKi/W/1031, Muzeum Narodowe w Kielcach (mnki.pl) [dostęp: 29.04.2021]
Zofia Stryjeńska, Prządka (z cyklu Rzemiosło, 1929–1930) Kilka słów o tajemnicy ,,Rzemiosł” - Desa Unicum [dostęp: 29.04.2021]
Ostatnim przykładem jest fotografia z pocztówki ze zbiorów Muzeum Ziemi Cieszyńskiej, przedstawiająca stylizowaną „prządkę” w cieszyńskim stroju ludowym. „Prządka” siedzi przy kołowrotku od niewłaściwej strony, kłąb lnu został owinięty wokół śruby regulującej naciąg linki napędowej. Bohaterka wysnuwa włókna z owego kołtuna i skręca je w palcach. Góralka jest młoda i piękna. Zamierzony efekt estetyczny został osiągnięty, bez względu na umiejętności przędzalnicze dziewczyny.
Pocztówka (ok. 1935 r.), ze zbiorów Muzeum Ziemi Cieszyńskiej, sygn. MC/F/3521, http://www.katalog.muzeumcieszyn.pl/dzial/etnografia.html [dostęp: 29.04.2021]
Jak widać na przykładach, artyści większego i mniejszego kalibru korzystają z przywileju dowolności w poziomie realizmu obrazowania rzeczywistości. Czy to umniejsza w jakich sposób wartość ich dzieł? Przykład J. Malczewskiego pokazuje, że absolutnie nie.
Małgorzata Pietrzak