Wiedza o zabytkach archeologicznych jest rezultatem poszukiwań wielu pokoleń archeologów, a w pewnym stopniu również tej części społeczeństwa, która świadomie z nimi współpracowała. Nagromadzony, przede wszystkim w ubiegłym wieku, na drodze badań terenowych, materiał archeologiczny stanowi podstawę różnych opracowań zmierzających do poznania i pokazania życia społeczeństw pradziejowych, średniowiecznych i nowożytnych.
Powoli zbliżamy się do zakończenia prac archeologicznych w ramach przedsięwzięcia zwanego Archeologicznym Zdjęciem Polski (AZP). Jest to program konserwatorski i naukowo-badawczy mający na celu zewidencjonowanie wszystkich dotychczas znanych stanowisk archeologicznych w Polsce realizowany od 1978 roku za pomocą kwerend archiwalnych i badań powierzchniowych. Do tej pory metodą tą przebadano około 90% obszaru województwa śląskiego. Zakończono prace w dawnych województwach bielskim i częstochowskim. Pozostały jeszcze do zbadania niektóre obszary dawnego województwa katowickiego. Łącznie dotychczas zarejestrowano około 7000 obiektów. Do tej liczby należy dodać pewną, trudną do ustalenia, liczbę stanowisk znajdujących się na terenie niezbadanym, o których informują archiwa. Rejestr zabytków archeologicznych zawiera 233 obiekty, w tym obozowiska, osady, cmentarzyska, grodziska, a także ruiny zamków i twierdz. Ogólnie nie da się obecnie podać szczegółowych danych na podstawie AZP. Dotychczasowa znajomość źródeł archeologicznych pozwala na kilka bardzo ogólnych stwierdzeń.
Stanowiska archeologiczne w województwie śląskim pochodzą z różnych okresów: od czasów najdawniejszych (paleolit środkowy) do współczesnych. Funkcji większości (ponad 4000 stanowisk) nie da się sprecyzować. Wśród tych, o których wiemy nieco więcej, sporo jest osad otwartych (około 2500), znacznie mniej cmentarzysk płaskich (około 70). Niewielką grupę stanowią m.in. widoczne na powierzchni ziemi grodziska, kurhany i jaskinie zamieszkałe przez człowieka. Badania w ramach AZP wypełniły luki w wiedzy o osadnictwie niektórych rejonów, niemniej nie zmieniły zasadniczo dotychczasowej naszej wiedzy o szczególnej koncentracji zasiedlenia w południowej części województwa (powiat raciborski) i nad Liswartą (powiat kłobucki). Rezultatem prowadzonych od końca XIX w. prac archeologicznych jest zbadanie setek stanowisk zarówno w trybie ratowniczym, jak i stacjonarnym. Znaczne uprzemysławianie naszego regionu od 150 lat spowodowało duże straty w dziedzictwie archeologicznym. Przyczyny były rozmaite.
Niestety, do dzisiaj nie wyciągnięto należytych wniosków, które w jakimś stopniu mogłyby zapobiec dalszej dewastacji zabytków znajdujących się w ziemi. Ciągle zgłaszane postulaty w tej sprawie, od lat aktualne, pozostają najczęściej na papierze, a rzeczywistość jest daleka od przyzwoitego standardu europejskiego.
Tekst: Eugeniusz Tomczak