Dzieła budownictwa obronnego

Do dzieł budownictwa obronnego można zaliczyć starożytne i średniowieczne grody, zamki, wieże, mury miejskie, twierdze bastionowe, dwory, folwarki i klasztory otoczone murami, a także fortyfikacje XX-wieczne.

Z około 50 grodzisk, które do dziś zostały rozpoznane w terenie, do najbardziej znanych należy obiekt w Łubowicach użytkowany przez plemiona kultury łużyckiej. We wczesnej fazie średniowiecza (wieki VIII-IX) funkcjonował świetnie do dziś zachowany gród w Lubomi. Nie mniej znana jest warownia z wieków XI-XIII założona na Ostrogu w Raciborzu. W późnym średniowieczu liczba gródków znacznie wzrosła. Porozrzucane są po całej ziemi górnośląskiej.

Przekazy historyczne informują o dużej liczbie zamków zbudowanych w granicach obecnego województwa śląskiego. Obiekty te były wznoszone od XIII do XVI w. Cztery zamki (Bytom, Racibórz, Rybnik, Sławków) pochodzą z wieku XIII. Większość powstała w XIV stuleciu (Będzin, Bielsko, Bobolice, Chałupki, Częstochowa-Mirów, Cieszyn, Grodziec, Kobiernice, Koziegłowy, Krzepice, Lelów, Łutowiec, Mirów, Olsztyn, Ostrężnik, Podzamcze, Ryczów, Siewierz, Skoczów, Smoleń, Suliszowice, Świerklaniec, Toszek, Udórz, Zawiercie-Morsko, Żarki-Przewodziszowice, Żarnowiec). Największe ich zgrupowanie znajduje się na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Cztery z wymienionych zamków (Ryczów, Świerklaniec, Udórz, Żarnowiec) nie są wpisane do rejestru zabytków.

Na wiek XV datowane są warownie z Dankowa, Dzięgielowa, Gliwic, Kończyc Małych, Mirowa, Pszczyny, Sosnowca-Sielca, Żywca i Grojca k. Żywca. W XVI stuleciu zbudowano obiekty w Chudowie, Kamieńcu, Lublińcu, Tarnowskich Górach-Tarnowicach Starych i Tworkowie.

Część zamków jest w ruinie, a większość pozostałych przebudowano. Kilku nie zlokalizowano. Funkcję kilkunastu budowli określanych w literaturze i opracowaniach archiwalnych jako zamki w rzeczywistości trudno ustalić. Wynika to z braku badań i ubogich danych źródłowych. W niektórych przypadkach możemy mówić o wieżach mieszkalnych. Takich obiektów było wiele, jednak położenie większości z nich do dziś nie jest znane.

Początki otaczania miast murami obronnymi lub obwałowaniami ziemnymi i fosami sięgają późnego średniowiecza. Dane źródłowe wskazują, że umocnienia tego typu istniały wtedy lub później w następujących miastach: Będzin, Bielsko-Biała, Bytom, Cieszyn, Czeladź, Częstochowa, Gliwice, Kłobuck, Lelów, Lubliniec, Pszczyna, Pyskowice, Racibórz, Skoczów, Sławków, Toszek, Wodzisław Śląski, Żory. W opasujących miasta murach znajdowały się baszty i bramy. Na zewnątrz system obronny czasami wzmacniały obwałowania ziemne i fosy. Większość obwarowań rozebrano w wiekach XVII-XIX. Do dzisiejszych czasów przetrwało niewiele.

W województwie śląskim zlokalizowano 5 twierdz bastionowych (Częstochowa, Danków, Krzepice, Łodygowice i Pilica) pochodzących z XVII w. Dwie z nich powstały w miejscu zniszczonych zamków wcześniejszych. Znane są także dwory obronne, m.in. w Czańcu, Jastrzębiu Zdroju-Bziu Zameckim i Marklowicach. Stan badań tego typu obiektów jest niewystarczający, a wiedza o nich nikła. Do unikatowych obiektów należy klasztor w Wancerzowie obwarowany w XVII w. Na wielu wymienionych obiektach prowadzono badania wykopaliskowe.

2011

Tekst: Eugeniusz Tomczak