Nowo odkryta polichromia w Żernicy

W Żernicy, niewielkiej miejscowości nieopodal Gliwic, na wzgórzu położonym 241 m n.p.m., wśród wysokich drzew dumnie stoi niewielki, drewniany kościółek poświęcony Archaniołowi Michałowi. W latach 1283-1810 parafią żernicką władał zakon cystersów z Rud Wielkich. W dotychczasowej literaturze obecny drewniany kościół wybudowany z inicjatywy Andreasa Emanuela Pospela, opata klasztoru cystersów w Rudach Wielkich, datowany był na rok 1648 [2] lub 1661[3].

Wg najnowszych badań dendrochronologicznych Aleksandra Koniecznego [4] kościół jest budowlą jednorodną, powstałą w 1661 r., zachowaną w kompletnym stanie, Wieża zapewne dużo wcześniejsza, pierwotnie istniała niezależnie od reszty świątyni, była wolnostojąca. Jej górna część (izbica) jej datowana jest na rok 1518 [5] .

Prowadzone od końca ubiegłego wieku prace konserwatorsko-remontowe w kościele żernickim były poprzedzone szerokim zakresem prac badawczych. Konserwator dzieł sztuki Adrian Poloczek w 1999 r. wykonał badania odkrywkowe na obecność polichromii (sondy pasowe oraz schodkowe) we wnętrzu świątyni. W ich wyniku okazało się, że na wszystkich ścianach nawy i prezbiterium (w tym za ołtarzem głównym i za obydwoma ołtarzami bocznymi), na balustradzie chóru muzycznego, na deskach stropowych nawy oraz szczątkowo na pozornym sklepieniu prezbiterium pod warstwami przemalowań znajduje się bogata dekoracja malarska o proweniencji nowożytnej. Komisja konserwatorska postanowiła, że przed przystąpieniem do jakichkolwiek prac naprawczych (m. in. związanych z ewentualną wymianą belek zrębowych) zostanie odsłonięta pierwotna dekoracja malarska we wnętrzu kościoła.

W latach 2001-2003 Adrian Poloczek wraz z zespołem metodami chemicznymi i mechanicznych zdjął cztery warstwy monochromatycznych przemalowań temperowych i olejnych i odsłonił cenne, barokowe malowidła. Paradoksalnie okazało się, że kilkakrotne przemalowania malowideł tłustym spoiwem olejnym przyczyniło się do utrwalenia pierwotnej warstwy malowideł temperowych. W partiach, gdzie dekoracje malarskie nie zostały zamalowane (za ołtarzami bocznymi), zachowały się one w znacznie gorszym stanie, spoiwo farb częściowo zostało rozłożone, a farba spudrowana. Przy odkrytych malowidłach [6] przeprowadzono zabiegi konserwacji technicznej, związane z utrwaleniem polichromii. Następnym etapem prac była konserwacja estetyczna. Przy uzupełnianiu brakujących fragmentów malowidła zastosowano metodę punktowania scalającego, używając akwareli i gwaszy firmy Talens. Uznano je jako najbardziej odpowiednie, gdyż spełniają jedną z najważniejszych zasad konserwatorskich – są materiałami odwracalnymi.

Do 2006 r. przeprowadzono konserwację estetyczną polichromii w prezbiterium i na ścianie tęczowej, w następnym roku na ścianach nawy, a w ostatnim 2008 roku na balustradzie i stropie chóru oraz na stropie nawy. Ogółem odsłonięto i zakonserwowano malowidła o powierzchni ponad 530 m2. Pierwotna warstwa malarska wykonana została z tempery kazeinowej, na bardzo cienkich gruntach kredowo-klejowych, świadczących o dużej sprawności warsztatowej ich twórców. Artyści zastosowali następujące pigmenty: biel (wapienną), żółtą ochrę, ochrę czerwoną i minię (czerwień), smaltę (błękit), malachit i ziemię zieloną (zieleń), umbrę naturalną i umbrą paloną (brąz) oraz czerń roślinną. Malarze rozrysowywali kompozycje, konturując jej elementy czarną farbą oraz analogicznie nanosząc istotne elementy i detale (np. twarze, fałdy ubrań).

Odsłonięta została figuralna dekoracja malarska (uzupełniona motywami roślinnymi i ornamentalnymi) o bogatej ikonografii. W prezbiterium namalowano: Sakramenty Święte, Adorację Chrystusa Ukrzyżowanego, sceny z życia Hioba i św. Aleksego, wizerunki Ojców Kościoła Zachodniego oraz Apostołów. W górnym pasie ściany północnej przedstawiono w tondach następujące Sakramenty: Chrzest, Bierzmowanie, Pokutę, Ostatnie Namaszczenie, Eucharystię, Małżeństwo (nie uwzględniono Sakramentu Kapłaństwa). W pasie środkowym ściany północnej namalowany został Chrystus na krzyżu adorowany przez klęczących przedstawicieli różnych stanów społecznych, duchownych i świeckich: z lewej – papież, kardynał, biskup, opat, kanonik (?), ksiądz; z prawej – cesarz, król, książę, hrabia [Graf], baron [Freiherr]. Dolny pas (na prawo od wejścia do zakrystii) wśród kwater z dekoracją roślinną zajmuje narracyjna scena z lamentującym Hiobem. Obok w części północno-wschodniej prezbiterium znajduje się scena narracyjna ze św. Aleksym, leżącym przed rodzinnym domem. Powyżej w dwóch rzędach ukazani są czterej Ojcowie Kościoła: święci Grzegorz i Ambroży (górna strefa) oraz Augustyn i Hieronim (środkowa strefa). Za ołtarzem głównym, na ścianie wschodniej prezbiterium znajduje się scena Grzechu Pierworodnego z przedstawieniem Adama i Ewy pod drzewem poznania. Na ścianie południowej ponad oknami, w owalnych polach ujętych ornamentem małżowinowym znajdują się trzy wizerunki świętych cysterskich ujętych w półpostaci: Roberta z Molesmes, założyciela pierwszego zakonu cysterskiego w Citeauix, Benedykta z Nursji, założyciela zakonu benedyktynów, uważanego za twórcę zachodniego modelu reguły zakonnej, oraz Bernarda z Clairvaux, założyciela klasztoru w Clairvaux i 68 innych opactw. Poniżej okien umieszczone są dalsze trzy owalne pola, na których jednak nie zachowały się wizerunki świętych. Większą część ściany południowej prezbiterium zajmują całopostaciowe wizerunki dwunastu Apostołów, umieszczone w dwóch rzędach pomiędzy oknami: Piotra, Pawła, Andrzeja, Jakuba Większego, Judy Tadeusza, Macieja (środkowa strefa ściany patrząc od wschodu), Tomasza, Mateusza, Szymona, Jakuba Mniejszego, Filipa, Bartłomieja (dolna strefa).

W nawie na ścianie północnej (obok ołtarza bocznego lewego) umieszczono scenę Adoracji Matki Bożej (z niezachowanym obrazem ukazującym Najświętszą Marię Pannę) oraz poniżej postać papieża, ujętego w bogate, akantowe obramienie. Być może papieżem tym jest św. Grzegorz Wielki. W scenie adoracji uczestniczą przedstawiciele zgromadzeń zakonnych (z lewej) oraz świeccy, zarówno mężczyźni, jak i kobiety, wszyscy trzymają w dłoniach różańce. W górnych partiach przedstawienia wśród obłoków widać się półpostać Boga Ojca oraz koncertujących aniołów. Po przeciwnej stronie nawy, na ścianie południowej namalowano świętych: Jana Nepomucena, powtórnie Benedykta i Bernarda z Clairvaux oraz sceny: Ukrzyżowania, Chrystusa przy kolumnie i Trójcę Świętą. Na ściankach wschodnich nawy, ponad ołtarzami bocznymi, znajdują się malowane zwieńczenia ołtarzy [7] mające kształt baldachimu z łuskową kopułą i kotarami potrzymywanymi przez pary aniołów.

Większość scen ma napisy, pozwalające na identyfikację ikonograficzną przedstawień. Na ścianie zachodniej nawy dominuje wić roślinna, wśród której w medalionie umieszczono wizerunek św. Izydora Oracza. Wić roślinna o zróżnicowanych formach i kształcie występuje również na stropie nawy, na podniebieniu i balustradzie chóru oraz wokół portalu nawy.

Prawdopodobnie powstała w dwóch etapach: bezpośrednio po wybudowaniu kościoła około 1661 r. oraz na przełomie I i II ćwierci XVIII w. (ściana południowa nawy). Prawdopodobnie przy jej powstaniu autorzy malowideł korzystali ze wzorów graficznych [8]. Dzięki sygnaturze znany jest autor polichromii powstałej w pierwszym etapie – Fryderyk Leopold. Otóż w scenie z Ukrzyżowanym Chrystusem na titulusie [9] znajdują się słowa „IESU NAZARENI REX IUAEDORUM FRIDERIC LEOPOLD”[10].

Opracowianie: Irena Kontny

Przypisy

[1] Niniejszy tekst jest uzupełnionym fragmentem artykułu pt. Ratowanie drewnianego kościółka w Żernicy, opublikowanego w tomie 3 Wiadomości konserwatorskich województwa śląskiego, pod red. B. Klajmon pt. Architektura drewniana, Katowice 2011, s. 43-56.

[2] Por. A. Potthast, Historia dawnego klasztoru cystersów w Rudach na Górnym Śląsku, Rudy 2008 (pierwotne wydanie Geschichte der ehemaligen Cistercienserabtei Rauden in Oberschlesien, Leobschűtz 1858), s.146 (pierwotne wydanie s. 161); Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VI: Województwo katowickie, z. 5: Powiat gliwicki, red. E. Dwornik-Gutowska, M. Gutowski, K. Kutrzebianka Warszawa 1966, s. 114; J. Matuszczak Kościoły drewniane na Śląsku, Wrocław–Warszawa – Kraków – Gdańsk, 1975, s. 26.

[3] E. Kloss, H. Rode, W. Stepf, H. Eberle, Die Bau- und Kunstdenkmälerdes Kreises Tost-Gleiwitz, Breslau 1943, s.100.

[4] A. Konieczny, Sprawozdanie z badań dendrochronologicznych zabytkowych kościołów w województwie śląskim, przeprowadzonych w 2008 roku, [w:] t. 2 Wiadomości konserwatorskie województwa śląskiego, pod red. B. Klajmon, Katowice 2009, s. 122-123.

[5] Badania dendrochronologiczne z pobranych z wieży próbek drewna dębowego nie powiodły się. Tylko wykonaną z drewna jodłowego i świerkowego izbicę udało się zadatować na rok ok. 1518. Ma ona kształt ostrosłupowy o formach gotyckich. Por. tamże, s. 122-123).

[6] O pracach konserwatorskich przy polichromii pisał ich odkrywca Adrian Poloczek w artykule Konserwacja polichromii w kościele p.w. św. Michała Archanioła w Żernicy k. Gliwic, w tomie 1 Wiadomości konserwatorskie województwa śląskiego, s. 45-50.

[7] Częściowe przysłonięte przez ołtarze.

[8] Autorka odnalazła analogiczną scenę z przedstawieniem Lamentu Hioba w malowidłach kaplicy św. Józefa w kościele pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Pilicy (w ujęciu zwierciadlanym).

[9] Titulus – tabliczka umocowanej nad głową Ukrzyżowanego Chrystusa.

[10] Por. A. Poloczek, Konserwacja polichromii…., 46.