Pałac Ballestremów w Pławniowicach

Pławniowice obchodziły niedawno swoje 700 lat. Ta mała miejscowość przyciąga wielu przyjezdnych swą „architektoniczną perełką”, jaką jest malowniczy Zespół Pałacowo-Parkowy z końca XIX wieku. Polecamy na letnie wypady. Przedstawiamy historię tego niezwykłego miejsca.

Historia pałacu w Pławniowicach koło Gliwic nierozerwalnie związana jest z rodziną górnośląskich magnatów przemysłowych – Ballestremów. Pierwotny pałac pławniowicki o konstrukcji murowano-drewnianej, wybudowany został około 1737 roku przez barona Franciszka Wolfganga von Stechow, pierwszego starostę (landrata) powiatu toszecko-gliwickiego. Utworzony w 1751 roku majorat, obejmujący dobra pławniowickie, rudzkie i biskupickie, przeszedł w 1798 roku drogą dziedziczenia w ręce pochodzącego z Piemontu rodu Ballestremów. W związku z ruiną dotychczasowego pałacu, hrabia Franciszek II von Ballestrem (1834–1910) w latach 1882–1885 wybudował kosztem ponad 475 tysięcy marek okazały kompleks pałacowy.

Obejmował on: reprezentacyjny pałac, stajnie-powozownie (wzniesione w 1881 roku), dom ogrodnika, Dom Kawalera (1881) i inne budynki gospodarcze (m.in. spichlerz, stodoły, oborę). Kavalier Haus początkowo przeznaczony był dla starszego syna hrabiego Leona, który mieszkał w nim do 1902 roku. W następnych latach Dom Kawalera pełnił funkcję eleganckiego lokum dla przybywających u Ballestremów gości.

Projektantem całego kompleksu pałacowego oraz nadzorcą prac budowlanych był architekt Konstanty Heidenreich z Kopic koło Grodkowa. Prace rozpoczęto w 1882 roku od rozbiórki dawnego późnobarokowego pałacu, pozostawiając piętrową wieżę z kaplicą pałacową. W dalszej kolejności wykonano wykopy pod fundamenty i piwnice, wzniesiono część środkową pałacu i skrzydło wschodnie z wieżą zegarową, które zdążono zadaszyć. W roku następnym otynkowano wnętrze i przystąpiono do wznoszenia skrzydła północnego wraz z obszerną kaplicą. Od 1884 roku do połowy roku 1885 w pałacu i w powozowni prowadzone były prace wykończeniowe. W lipcu tegoż roku hrabia Franciszek II wprowadził się już do pałacu, a 15 października poświęcono nową kaplicę pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP. Całkowity koszt budowy kompleksu pałacowego wyniósł 386 000 marek

Materiały budowlane sprowadzano z różnych stron: cegłę z Kopic, piaskowiec z Bolesławca, cement z Groszowic koło Opola, zaś łupek na pokrycie dachu z Belford i Givet we Francji. Początkowo pracami budowlanymi kierował mistrz budowlany Wachtel z Gliwic, później Grundmann z Bytomia. Prace ciesielskie podlegały mistrzowi Traufeldowi, blacharskie mistrzowi F. Rennersowi, kamieniarskie mistrzowi Hälbigowi, zaś kładzeniem łupkowych płytek pokrycia dachu zajmował się mistrz Gimmer (trzej ostatni pochodzili z Wrocławia). Robotami wykończeniowymi we wnętrzu pałacu zajmowali się: bracia Huberowie z Wrocławia (posadzki z terakoty), mistrz Neugebauer z Kopic (roboty ślusarskie) i mistrz Trellenberg z Wrocławia (ślusarstwo precyzyjne) oraz Strzyż z Poniszowic i Nawrot z Pławniowic (prace kowalskie). Ściany kaplicy w dekoracje figuralno-ornamentalne oraz elewacje z przedstawieniami św. Floriana i Matki Boskiej Nieustającej Pomocy przyozdobił artysta–malarz Münster z Wrocławia. Franke z tegoż miasta wykonał rzeźby ołtarzowe w kaplicy oraz w fontannie.

Niedaleko dziedzińca zwanego maryjnym (od fontanny z figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem) na podwyższeniu znajdował się granitowy postument z marmurowym popiersiem praprzodka hrabiów von Ballestrem – Giovanniego Baptisty Angelo, dłuta znanego rzeźbiarza profesora Josepha Limburga (popiersie w trakcie ostatniego remontu zostało odnalezione, a brakujące elementy wraz z głową postaci zrekonstruowane).

Po wojnie pałac przeznaczony został na cele kościelne. Kaplicę oraz skrzydło zachodnie przekazano miejscowej ludności z przeznaczeniem na kościół i probostwo. Pozostałą część pałacu przeznaczono na klasztor Sióstr Sakramentek przybyłych ze Lwowa (do 1976 roku), później siedzibę ojców Augustianów z Krakowa (1976-1978). Następnie pieczę nad pałacem przejęła Diecezja Opolska, a od 1992 roku Diecezja Gliwicka. Jesienią 1993 roku rozpoczęto kompleksowe prace remontowe, które ze względu na duże nakłady finansowe prowadzone były sukcesywnie i zakończone zostały na początku naszego stulecia. W ich ramach wymieniono konstrukcje i pokrycia dachów, jak również częściowo belki stropowe. Elewacje i mury poddano zabiegom czyszczącym i konserwującym. Zabezpieczono fundamenty, odnowiono oryginalną stolarkę okienną i drzwiową (częściowo wymienioną, m.in. w 100% w partii piwnic, gdzie wprawiono okna z szybą zespoloną). Całkowicie wymieniono wewnętrzne i zewnętrzne instalacje (elektryczną, sanitarną, grzewczą). W pomieszczeniach pałacowych przeprowadzono prace konserwatorsko-renowacyjne. Ponadto poddano zabiegom rewaloryzacyjnym i pielęgnacyjnym całe założenie parkowe.

Skrzydło środkowe i wschodnie pałacu pełni obecnie funkcję Ośrodka Edukacyjno-Formacyjnego Diecezji Gliwickiej, zaś zachodnie – kościoła i plebanii.

Pałac wybudowany został na rzucie litery „C”, z dziedzińcem od strony parku. Fasada skierowana ku północy poprzedzona jest szerokim podjazdem. Elewacje licuje cegła klinkierowa łącząc się z bogatym detalem architektonicznym, w którym zastosowano piaskowiec i dekorację formowaną w tynku. Zróżnicowana, mocno rozczłonkowana, dwukondygnacyjna bryła wzbogacona jest licznymi ryzalitami, wykuszami, portykami i arkadami, schodkowymi szczytami, okrągłymi wieżyczkami. Wysokim dachom (pokrytym pierwotnie szarym łupkiem, obecnie blachą miedzianą) nadane zostały różnorodne kształty w formie stożków, ostrosłupów czy dominujących nakryć dwu- i czterospadowych z lukarnami i facjatkami. Fasadę rozczłonkowują trzy ryzality o odmiennych formach i artykulacji. Narożnik północno-zachodni zajmuje dwukondygnacjowa kaplica połączona z ośmioboczną wieżyczką schodową, zaś w północno-wschodnim znajduje się wielokondygnacjowa, czworoboczna wieża zegarowa. Elewacje od strony parku zdobią dwa polichromowane przedstawienia: Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy oraz świętego Floriana.

Zastosowany w elewacjach detal architektoniczny, zróżnicowanie kolorystyczne i fakturowe elewacji oraz rozwiązania przestrzenne z arkadowymi i kolumnowymi krużgankami – wskazują, że Heidenreich projektując pałac nawiązywał do manieryzmu o proweniencji północnej (niemieckiego i niderlandzkiego). Wpływy te uwidaczniają się zastosowaniu ornamentu okuciowego i motywów kaboszonów, rozwiązaniu obramień okiennych, wykuszy, portali, szczytów z ostrosłupowymi pinaklami, czy zaakcentowaniu naroży boniami.

Pałac posiada dwutraktowy układ wnętrza, z korytarzem od strony dziedzińca. Na osi korpusu głównego znajduje się sień, za nią w trakcie tylnym (od strony dziedzińca) klatka schodowa, nakryte sklepieniem sieciowym żebrowym. W sieni, nad wejściem na schody, namalowany został herb rodowy Ballestremów, przedstawiający łucznika (na tarczy żółto-czerwonej, w postaci satyra), datę 1620 oraz zawołanie rodowe NULLA ME TERRENT.

Reprezentacyjne pomieszczenia, których wystrój częściowo zachował się do dnia dzisiejszego, zlokalizowane zostały w korpusie głównym na pierwszym piętrze. W narożniku zachodnim pałacu, na dwóch kondygnacjach umieszczona została jednonawowa kaplica, nakryta sklepieniem sieciowym żebrowym. Jej ściany artykułowane są pilastrami (w narożach zwielokrotnionymi), dźwigającymi profilowane, wydatnie gierowane belkowanie. Zaś na parterze części północno-wschodniej odnaleźć można dawną, późnobarokową kaplicę. Wybudowana została ona na rzucie kwadratu, a jej boczne ściany rozczłonkowują wnęki. Wnętrze nakrywa żaglaste sklepienie, wsparte w narożnikach na przyściennych filarach.

Układ pomieszczeń pałacowych oraz stolarka drzwiowa zachowane zostały do dnia dzisiejszego bez zasadniczych zmian. Wnętrza te nakryte płaskimi stropami, posiadają współczesne, stylizowane wyposażenie. Odmiennie zasklepione są korytarze: w korpusie głównym parteru sklepieniem krzyżowym, na pierwszym piętrze krzyżowo-żebrowym, w skrzydłach zaś kolebkowym (parter) i kolebkowo-krzyżowym (pierwsze piętro).

Pierwotnie pałac był bogato i gustownie urządzony i wyposażony w liczne dzieła sztuki. Słynna była kolekcja porcelany, przechowywana w tzw. sali dzbanków do herbaty, czy zbiory zabytkowej białej broni, broni palnej i trofeów myśliwskich. Jednakże w styczniu 1945 roku znaczna część dzieł sztuki i ruchomego wyposażenie zostało zrabowana. Do dnia dzisiejszego zachował się wystrój kaplicy pałacowej, salonu zwanego salą dzbanków do herbaty oraz wystrój ciągu reprezentacyjnych pomieszczeń pierwszego piętra: jadalni, tzw. zielonego salonu, sali różowej, biblioteki oraz gabinetu. Kaplicę pałacową zdobi bogata w złocenia polichromia figuralno-ornamentalna (w prezbiterium przedstawienie Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej adorowanej przez anioły, wizerunki czterech Ewangelistów oraz Chrystusa, w nawie zaś aniołowie, wić roślinna oraz dekoracja imitująca podziały boniowane ścian), witraż z medalionami ze scenami z życia świętej Jadwigi i herbami Ballastremów, witraże dywanowe oraz rzeźbiarsko opracowany chór muzyczny i kuta krata prowadząca na boczny chór. Wyposażenie obejmuje ołtarz główny, ołtarz boczny świętego Józefa, organy, chrzcielnicę i stacje Drogi Krzyżowej.

Ciemna w tonacji jadalnia posiada wystrój utrzymany w stylu neomanieryzmu niderlandzkiego. Salę zdobi drewniany kredens, architektoniczne obramienia drzwi (z dekoracją maszkaronową), wmontowane w płycinowe boazerie z dębowego forniru. Powagi sali nadaje kamienny kominek. Najbardziej interesującym elementem wystroju jadalni jest podwieszony strop, z kasetonami w kształcie ośmio-, cztero- i sześcioboków, opracowany sztukatorsko, z namalowanymi dziesięcioma herbami Ballestremów i ich krewnych. W partii wykusza znajduje się dekoracja sztukatorska imitująca drewniany strop kasetonowy z intarsjami i plastycznymi gałkami. Ściany pokrywa szablonowa bordowa dekoracja malarska z wicią roślinną i wkomponowanymi motywami zoomorficznymi i heraldycznymi. Wyposażenie sali uzupełniają dwa mosiężne, bogato przyozdobione żyrandole. Pierwotnie w jadalni zawieszone były duże portrety niemieckich cesarzy – Wilhelma I, Fryderyka III, Wilhelma II oraz portret papieża Leona XIII, autorstwa malarza C.V. Iwonskiego z Wrocławia.

Z jadalnią sąsiaduje sala różowa, która swoją nazwę wzięła od koloru tapety, fragmentarycznie odkrytej na ścianach. Płaski strop sali zdobi subtelna sztukateria w stylu neorokokowym ze złoceniami i motywami rocailli, puttami, dwiema scenkami rodzajowymi z pawiem i jeleniami oraz promieniami słonecznymi. W sali zachował się również kominek z różowego marmuru oraz płycinowa boazeria z mahoniowym fornirem.

Podobnie jak jadalnia, sala zielona posiada wystrój o cechach neomanieryzmu niderlandzkiego. Ramowy, podwieszony strop opracowany sztukatorsko, imituje strop kasetonowy, zdobiony rzeźbiarską dekoracją okuciową oraz dekoracją malarską, z intarsjami o motywach arabeskowych. Swoją nazwę sala zawdzięcza zielonej, szablonowej dekoracji malarskiej ścian oraz znajdującemu się w narożu ceramicznemu kominkowi z drewnianą nadstawą w formie aediculi. Wystrój sali uzupełnia, płycinowa boazeria oraz dwa portale z naczółkami, zdobione ornamentem okuciowym.

Biblioteka usytuowana została w centralnej części środkowego skrzydła i posiada wejście na taras. W sali zachowały się barokizujące boazerie z wmontowanymi szafami na książki, obejmujące również obramienia drzwi. Kominek z 1927 roku z szarego marmuru wieńczy architektoniczna, opracowana sztukatorsko nastawa z dwiema parami zdwojonych pilastrów, podtrzymujących spłaszczony naczółek. Płaski strop ozdobiony jest sztukaterią o wzorach geometrycznych, której motyw powtarza intarsja znajdująca się na parkiecie.

W umieszczonym za biblioteką gabinecie pana domu zachowały się tylko belkowy drewniany strop, drewniana boazeria typu płycinowego, niewielkie witrażyki typu medalionowego z przedstawieniami świętego Jerzego i świętego Archanioła Michała oraz herbami Ballestremów (witrażyki z wizerunkami aniołów są powojenne), a wśród ruchomali oryginalne biurko Franciszka Ballestrema.

Kolekcja porcelany przechowywana była w specjalnie urządzonej w 1906 roku secesyjnej sali umieszczonej na parterze. Kolebkowe sklepienie pomieszczenia udekorowane zostało sztukateriami z dekoracją ramową wzbogaconą motywami floralno-zoomorficznymi i stylizowanymi rozetkami. Całe powierzchnie ścian do wysokości sklepienia zajmują przeszklone kredensy, połączone z płycinową boazerią i obramieniem drzwi. Boazeria i płyciny przyozdobione zostały snycerskimi elementami i intarsjami o motywach roślinnych i tondami z bawiącymi się puttami. W nadprożu drzwi umieszczona została złocona płaskorzeźba ze stiuku przedstawiająca bawiące się dzieci. Salę powiększa przestrzeń trójbocznego wykusza, wydzielonego łukiem, wyłożonym drewnem z kasetonami i z datą 1906.

Pałac otacza romantyczny park krajobrazowy, zamknięty. Na niewielkiej powierzchni 3,5 ha posadzono kilkaset drzew i krzewów. Spacerując wokół pałacu zobaczyć można m.in. unikatowe cypryśniki błotne oraz magnolie, klon purpurolistny, sosnę czarną, miłorząby dwuklapowe, dąb szypułkowy, platany, tulipanowiec amerykański, grujecznik japoński różaneczniki i azalie czy odbudowywane alpinarium z licznymi niskimi roślinami wapiennnolubnymi.

Tekst i zdjęcia: Irena Kontny

2016

Literatura

Górnośląskie zamki i pałace. Województwo śląskie, red. D. Emmerling, b.m. 1999, s. 66–67

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce t. VI Województwo katowickie, z. 5 Powiat gliwicki, Warszawa 1966, s. 55–56

Karta ewidencyjna zabytku nieruchomego Pałac w Pławniowicach, opr. E. Caban 1999 r., dokumentacja w posiadaniu Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach

I. Kozina, Pałace i zamki na pruskim Górnym Śląsku w latach 1850–1914, Katowice 2001, s. 109–110

G. Marek, Pałac pławniowicki i jego dawni dziedzice, [w:] „Zeszyty Gliwickie” 1994, nr 13

J. Skuratowicz „Exegi monumentum…” czyli o programach pewnej grupy rezydencji śląskich XIX i XX wieku, [w:] Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie, t III 1984, s. 132

E. Wieczorek Zamki i pałace na turystycznych szlakach, Katowice 1992, s. 49–50

R. Weber Schlesische Schlösser, t. 3, Dresder-Berlin 1913

Zespół Pałacowo-Parkowy PŁAWNIOWICE, red. ks. K. Worbs, Pławniowice 2002

Strony internetowe

http://www.palac.plawniowice.pl/index.php?q=25&id_q=1; https://pl.wikipedia.org/wiki/Zesp%C3%B3%C5%82_pa%C5%82acowo-parkowy_w_P%C5%82awniowicach [wejście 02.08.2016]