Pałac w Rudach. Dawny klasztor Cystersów

Pałac w Rudach swoją genezą sięga XIII wieku i przez wiele stuleci jako klasztor związany był z działalnością zakonu cystersów. Dopiero przez ostatnie niespełna dwa wieki zespół pełnił funkcje pałacu – jako siedziby pana na Raciborzu. Według tradycji opactwo cysterskie w Rudach założone zostało jeszcze przed najazdem Tatarów w 1241 roku, historycy fundację klasztoru wiążą z rokiem 1252 lub 1255.

Z dnia 21 października 1258 roku pochodzi dokument wystawiony w Raciborzu przez księcia Władysława III Opolskiego, mówiący o licznych przywilejach dla opactwa.

W 1261 roku sprowadzony został już cały konwent z domu zakonnego w Jędrzejowie, będącego filią klasztoru w Morimondzie. Zapoczątkowana w drugiej połowie. XIII wieku budowa murowanego kościoła i klasztoru, ciągnęła się przez cały wiek XIV, aż do początku następnego stulecia

Zespół wzniesiono na surowym korzeniu, na terenach bardzo słabo zasiedlonych – na piaszczystym cyplu stożka napływowego potoku Buk, otoczonego z trzech stron podmokłymi gruntami doliny rzeki Rudy. W zespole kościelno-klasztornym wykorzystano wzór burgundzkiego założenia cysterskiego w Fontenay, które składało się z bazylikowego kościoła oraz przylegającego do niego czworobocznego zespołu klasztornego. Kościół pw. Wniebowzięcia NMP według tego schematu wybudowany został na planie krzyża łacińskiego, z prostym zamknięciem prezbiterium, po bokach którego znajdowały się dwie kwadratowe kaplice. Zabudowania klasztorne wybudowane w stylu gotyckim, połączone krużgankami, zgrupowane były wokół kwadratowego wirydarza.

Obejmowały one kapitularz, dormitorium, refektarz, cele zakonników, dom konwersów, fraternię i kuchnię. Budowę rozpoczęto w drugiej połowie XIII wieku od wznoszenia kościoła. Przypuszcza się, że przebiegała ona dwuetapowo. Zapoczątkowana została wzniesieniem prezbiterium i transeptu (jako tymczasowej świątyni), później zaś korpusu nawowego. Klasztor również rozpoczęto budować w drugiej połowie XIII wieku, wznosząc skrzydło wschodnie (stanowiącego południową część późniejszego skrzydła), gdzie umieszczono zakrystię i kapitularz z centralnym filarem oraz zapewne armarium i skarbczyk, na piętrze zaś dormitorium i być może celę opata. W pierwszej połowie XIV wieku wybudowano zachodnie skrzydła klasztoru z domem konwersów (który przebudowano w pierwszej połowie XV wieku), następnie zaś w drugiej połowie XIV wieku przedłużono skrzydło wschodnie o dwa pomieszczenia oraz wybudowano skrzydło północne i jednokondygnacyjne krużganki. Budowle te wznoszono z cegły, początkowo w wątku wendyjskim, później zaś gotyckim.

W 1810 roku zakończyła się ponad pięćsetletnia obecność cystersów w Rudach. Król pruski Fryderyk Wilhelm III wydał edykt kasacyjny zakonów i kolegiat w Prusach. W 1811 roku przeprowadzono aukcję ruchomego mienia klasztornego (głównie bogatej biblioteki klasztornej). W 1820 roku dobra raciborskie (w skład których wchodziły majątki innych sekularyzowanych klasztorów i kolegiat, obejmujących m. in. 30 folwarków i 65 wiosek) przekazane zostały w ramach rekompensaty za stracone włości w Hesji landrgafowi (hrabiemu) Wilhelmowi Amadeuszowi von Hessen–Rothenburg, które to dobra w roku następnym podniesione zostały do godności księstwa (Herzogtum). W latach dwudziestych XIX wieku rozpoczęta została adaptacja klasztoru na potrzeby rezydencji książęcej. Zmianom uległ w większym stopniu wystrój pomieszczeń, w mniejszym stopniu konstrukcja i bryła rezydencji. Diametralnie zmieniło się otoczenie dawnego zespołu klasztornego. W 1822 roku rozpoczęto przekształcenie dawnych ogrodów i sadów w park pałacowy, założono zwierzyniec, ponadto wyburzono większość budynków gospodarczych i przemysłowych; zasypano sieć kanałów, zlikwidowano ogrodzenie klasztoru, część budynków gospodarczych zaadaptowano na stajnie książęce i wozownie. Księstwo raciborskie drogą sukcesji w 1834 roku przeszło w ręce rodu Hohenlohe-Waldenburg-Schillingsfürst, do którego należało do 1945 roku. Siedzibą rodu został dawny zespół klasztorny w Rudach, który w latach 1859-1863, za czasów księcia Wiktora Maurycego II, według projektu Karola Lüdecke przebudowano i zmodernizowano na neogotycką rezydencję. Rezultatem tych prac było nowa szata elewacji wschodniej założenia z krenlażami, schodkowymi szczytami, przyporami i łukami Tudorów. Rozebranie środkowej partii skrzydła północnego pałaców opackich otwarło wewnętrzny dziedziniec na park i stawy. Do skrzydła zachodniego pałacu opackiego dobudowano klatkę schodową, do skrzydła wschodniego dwie przybudówki mieszczące sanitariaty. Na osi skrzydła wschodniego dawnego claustrum w ryzalicie wybudowano reprezentacyjną sień.

Przekształcono i zmodernizowano ciągi komunikacyjne, przebudowano cele i inne izby klasztorne na pomieszczenia mieszkalne (według pomiaru z okresu międzywojennego w zespole istniało ponad 170 lokalności), zaaranżowano wnętrza oraz wyposażono w urządzenia sanitarne (choć zgodnie z archiwaliami robót tych nie zrealizowano do końca). W dawnym wschodnim skrzydle claustrum oraz południowo-wschodniej części wschodniego skrzydła pałaców opackich powstał ciąg reprezentacyjnych pomieszczeń, m.in.: pałacowa jadalnia wsparta na dwóch słupach, pomieszczenie kredensowe, sala zwana „Grüne Gewelbe”, sień cesarska, pokój myśliwski.

W połowie XIX wieku kontynuowano prace w parku, przekształcając go w angielski park krajobrazowy.

Około 1901 roku rozpoczęto przebudowę pałacu w duchu klasycznego baroku (tzw. stylu około 1800 roku), która być może zakończona została dopiero w 1939 roku (data na kluczu portalu we wschodniej elewacji). Wówczas to m. in. wykonano boniowanie w przyziemiu zachodniej elewacji pałacu oraz przykryto północno-zachodnią basztę stożkowym dachem.

Pałac książąt raciborskich i kościół w styczniu 1945 roku zostały ograbione, poważnie zniszczone i spalone przez wojska sowieckie. Świątynię pocysterską w latach 1947-1950 odbudowano i purystycznie regotycyzowano, pałac zaś od 1958 roku tylko doraźnie zabezpieczano. Odbudowano wówczas ściany krużganków przy zachodnim i północnym skrzydle klasztoru, rozpoczęto nakrywanie budynków dachem. W latach osiemdziesiątych XX wieku odgruzowano całość obiektu, wymieniono i przemurowano większość ścian, położono w części pomieszczeń nowe stropy, odtworzono część sklepień, częściowo zrekonstruowano dach i założono prowizoryczne zadaszenia. Mimo tych prac pałac popadał w ruinę.

Po przejęciu w 1998 roku pałacu przez Diecezję Gliwicką, sukcesywnie w zespole prowadzone są szeroko zakrojone prace konserwatorsko-remontowe i rewitalizacyjne, które powoli dobiegają już do końca.

Odbudowany zespół klasztorno-pałacowy pełni funkcję Ośrodka Formacyjno-Edukacyjnego Diecezji Gliwickiej. Mieści się w nim również ekspozycja muzealna i wystawiennicza. Prowadzone są także prace nad uporządkowaniem i odtworzeniem otoczenia klasztornego (m. in. średniowieczny ogród ziołowy), który służy jako teren rekreacyjny dla okolicznych mieszkańców i zwiedzających. Zespół przywrócony został do dawnej świetności, odzyskując pierwotne funkcje ośrodka duchowego, artystycznego i edukacyjnego. Ponadto znajduje się na Europejskim Szlaku Cysterskim.

Kościół w 1995 roku podniesiony został do rangi diecezjalnego Sanktuarium Matki Boskiej Pokornej, a 2009 roku do rangi bazyliki mniejszej.

Wspomnieć należy również, że w 1993 roku utworzono park krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, w skład którego wchodzi założenie klasztorno-pałacowo-parkowe w Rudach.

Zespół pałacowy wybudowany został z cegły i otynkowany. Założony jest wokół dwóch dziedzińców, na nieregularnym rzucie. Część południowa założenia, stanowiąca dawną część klasztorną (przylegająca od północy do kościoła), wybudowana została na planie zbliżonym do kwadratu z wirydarzem pośrodku. Część północną stanowi zespół dawnych pałaców opackich (wybudowanych na przedłużeniu klasztoru od północy), złożony z dwóch załamanych skrzydeł, obejmujących czworoboczny dziedziniec w kształcie zbliżonym do nieregularnego, otwartego od północy trapezu. Skrzydło północno-zachodnie ma formę litery „L”, skrzydło południowo-wschodnio-północne kształt litery „U”. W narożniku północnym zachodniego skrzydła pałacu znajduje się cylindryczna wieża (oszkarpowana w partii przyziemia), zaś w narożniku skrzydła północno-wschodniego półkolista baszta z klatką schodową. Przyziemia pałacu urozmaicają dwa tarasy: jeden od strony parku przy skrzydle wschodnim, drugi od północy przed dwoma skrzydłami, flankując wjazd na dziedziniec.

Bryła założenia jest stosunkowo mało urozmaicona; wszystkie skrzydła dawnej części klasztornej dwukondygnacjowe, zaś dawnego pałacu opackiego dwu- i półkondygnacjowe. Obecnie elewacje mają proste formy, bez podziałów architektonicznych, rozczłonkowane głównie prostokątnymi oknami z prostymi gzymsami okiennymi (w pałacu część okien w obramieniach uszatych, nad niektórymi oknami pierwszego piętra znajduje się dekoracja stiukowa w kształcie wieńców i festonów). Elewację skrzydła zachodniego w partii przyziemia akcentuje boniowanie. W skrzydle północnym oraz wokół dziedzińca dawnego pałacu opackiego zachowała się część dekoracji stiukowej, tworząca niegdyś kostium neobarokowy z pilastrami w wielkim porządku o głowicach jońskich z festonami. Zachowało się pięć kamiennych portali, dwa uszakowe w ryzalicie skrzydła zachodniego, które flankują sień przejazdową, jeden uszakowy w skrzydle wschodnim od strony dziedzińca oraz częściowo dwa portale kolumnowe w skrzydle południowym pałacu od strony dziedzińca. Pomieszczenia w dawnej części klasztornej oraz w pałacu, usytuowane zostały w jednym trakcie, wzdłuż krużganków i korytarzy dziedzińca nakryte sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi w przyziemiu.

Tekst i zdjęcia: Irena Kontny

2017

Literatura

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce t. VII Województwo opolskie, z. 13 Powiat raciborski, Warszawa 1967, s. 56 – 66

2. Opactwo cysterskie w Rudach na Górnym Śląsku, red. L. Kajzera, Katowice 2001

3. Górnośląskie zamki i pałace. Województwo śląskie, red. D. Emmerling, b.m. 1999, s.83– 85

4. A. Gessner Abtei Rauden in Oberschlesien. Quellen und Darstellungen zur schlesischen Geschichte, Kitzingen-Main 1952

5. I. Kozina Pałace i zamki na pruskim Górnym Śląsku w latach 1850 – 1914, Katowice 2001, s. 68 – 70,

6. J. Eysmontt, Z. Bradtke Studium historyczno-architektoniczne pałacu w Rudach Raciborskich, Wrocław 1960, msps w posiadaniu Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

7. M. Syfryd, J. Winiewski Opactwo cystersów w Rudach 1258 – 1810, Katowice b.d.

8. G. Wawoczny Rudy wczoraj i dziś, Racibórz 2001