Początki kopalni „Anna” w Pszowie sięgają 1856 roku, kiedy to połączono pola górnicze „Anna” i „Albin”[1]. Pola te należały wówczas do rybnickiego aptekarza Ferdynanda Fritzego i były już wcześniej eksploatowane. W tym samym roku Fritze odstąpił połowę swoich udziałów braciom Doms z Raciborza, a osiem lat później ich pozostałą część. W 1903 roku kopalnia przeszła na własność Rybnickiego Gwarectwa Węglowego [2]. W czasie II wojny światowej przejął ją koncern Hermann Göring, a po wojnie podlegała Rybnickiemu oddziałowy Zjednoczenia Przemysłu Węglowego. W latach 1993-2003 kopalnia „Anna” była częścią Rybnickiej spółki węglowej, a następnie Kompanii Węglowej S.A. [3]. Wydobycie węgla zakończono w 2012 roku.
W 1913 stanowisko głównego doradcy Rybnickiego Gwarectwa Węglowego objął Hans Poelzig, nastąpiło to po śmierci Wiliama Müllera, który dotychczas pełnił tę funkcję [4]. Poelzig dla koncernu zaprojektował rozbudowę osiedla Emma w Radlinie oraz budynki przemysłowe. Pośród nich interesująco wypada zespół zabudowań szybu „Chrobry” (dawniej „Rudolf”) kopalni Anna. W 1915 roku zostały wybudowane (zaprojektowane rok wcześniej) elektrownia z kotłownią, rozdzielnia oraz budynek maszyny wyciągowej. Wszystkie obiekty architekt utrzymał w jednorodnej stylistyce najnowszych tendencji architektonicznych, które rezygnowały z dekoracyjności na rzecz rzeczowości. Sam projektant o przemianach w architekturze, które miały miejsce na początku XX wieku pisał w następujący sposób: „Zdajemy sobie sprawę, że nasze budownictwo wymaga wykonania możliwie oszczędnego i technicznego, i że w rozwiązaniu zadania należy osiągnąć minimum przestrzeni, materiału i czasu” [5]. Wypowiedź ta dowodzi jak racjonalne podejście miał on do tego, co robił. Na najważniejszą pozycję nie wysuwał się efekt wizualny, ale funkcjonalność, ergonomiczność i ekonomia procesu budowy i kosztów użytkowania.
Poelzig zaproponował w Pszowie zespół budynków o prostopadłościennych formach, usytuowanych ściśle według schematu funkcjonalnego. Kotłownia z elektrownią stanowią jedną bryłę, obok nich stoi rozdzielnia połączona z elektrownią przewiązką. W niewielkim oddaleniu od kotłowni znajduje się wolnostojący budynek maszyny wyciągowej. Wszystkie budynki wzniesiono z cegły, nakryto dwu- lub czterospadowymi dachami opartymi na stalowej konstrukcji, dach nad kotłownią został wyposażony w sześć świetlików. Architekt proste bryły urozmaicił szeregami okien umieszczonych w schodkowych wnękach. Taki sam zabieg plastyczny powtarza się na elewacjach zarówno elektrowni z kotłownią kotłowni, rozdzielni, jak i maszynowni. Budynki te różnią się tylko wielkością okien dobranych odpowiednio do funkcji oraz artykulacją wnęk [6], elektrownia z kotłownią mają wnęki zgrupowane po trzy, rozdzielnia po dwie, a maszynownia ma wnęki pojedyncze. We wnękach pomiędzy oknami poszczególnych kondygnacji cegłę ułożono w jodełkę.
Po II wojnie światowej powiększono halę elektrowni o jedno przęsło, kontynuując układ pierwotnej elewacji. Dobudowano także budynek warsztatów, utrzymując go w stylistyce całego założenia.
Jeszcze 15 lat po powstaniu zabudowań kopalni „Anna” pisano, że w Pszowie architekt wydobył „monumentalne piękno architektury przemysłowej” [7], która jeszcze kilka lat wcześniej nie była uznawana jako ta, zasługująca na miano wysokiej sztuki. Twórczość projektowa Hansa Poelziga była doceniona już w latach 30., mianowany był wówczas mistrzem, który swoim uczniom „wpaja przekonanie, że budynek nie jest tylko konstrukcją lub tylko dziełem sztuki lirycznej, ani maszyna do życia, lecz jest organizmem, jak wszystkie rzeczy, które służą życiu ludzkiemu, dziełem sztuki, jak każdy produkt twórczości ludzkiej i zarazem konstrukcją, jak wszystkie przedmioty z pracy rąk pochodzące, czyli jest architekturą” [8]. Nie do przecenienia jest też wkład architekta w rozwój dwudziestowiecznej architektury, co w przypadku województwa śląskiego nabiera szczególnego znaczenia, zwłaszcza biorąc pod uwagę późniejsze doświadczenia z nowoczesna architekturą.
Archiwalne fotografie pszowskich budynków Poelziga można obejrzeć na stronie Muzeum Architektury w Berlinie: http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/
Fotografie współczesne: Anna Syska
2016
Przypisy:
[1] J. Jaros, Słownik historycznych kopalń węgla na ziemiach polskich, Katowice 1984, s. 24.
[2] Tamże.
[3] A. Frużyński, Kopalnie węgla kamiennego w Polsce, Łódź 1012, s. 110.
[4] M. Gajda, A. Syska, Osiedle robotnicze Emma w Radlinie, [w:] Zabytki przemysłu i techniki, Katowice 2013, s. 49.
[5] Hans Polezig o architekturze, „Architektura i Budownictwo” 1931, s. 393.
[6] B. Szczypka-Gwiazda, Problem zakomponowania przestrzeni przemysłowej w początkach XX wieku na Górnym Śląsku na przykładzie architektonicznej działalności Williama Müllera i Hansa Poelziga dla rodziny Friedlaender-Fuld, [w:] Architektura przemysłowa i zabytki techniki na Śląsku w dobie restrukturyzacji, Katowice 2000, s. 131 oraz Działalność architektoniczna Hansa Poelziga na Górnym Śląsku. Plany i realizacje, [w:] Hans Poelzig we Wrocławiu : architektura i sztuka 1900-1916, red. J. Ilkosz, B. Stortkuhl, Wrocław 2000, s. 262.
[7] Hans Polezig o architekturze…, s. 392.
[8] Tamże.