Świerklanieckie zmagania z wodą

Woda w kompozycji krajobrazowej założenia parkowego w Świerklańcu

Park w Świerklańcu to przykład naturalistycznej kompozycji krajobrazowej[1] emanującej spokojem i elegancją. Projektantowi, posługującemu się oszczędnymi środkami wyrazu – krajobrazem, materiałem roślinnym i wodą – w bardzo trudnym, podmokłym i płaskim terenie[2] udało się stworzyć rozległą otoczoną niewysokimi wzgórzami dolinę[3], poprzecinaną strumieniami zebranymi w staw, gdzie delikatnie modelowane sceny ogrodowe budzą zmie- niające się nastroje począwszy od romantycznej trwogi i niepokoju przez olśnienie wspaniałością neobarokowej siedziby do uniesienia wywołanego pięknem krajobrazu[4].

W rejonie starego, ocienionego wysokimi drzewami, neogotyckiego zamku (nieistniejący) wodę ujęto w potężną fosę i rozlewiska rzeki angielskiej[5], oprawione romantycznymi mostami[6]. Największy, dwuprzęsłowy, zdobiony omszałymi głazami łączył stary zamek z parkiem. Podobne, jednoprzęsłowe przerzucono nad rzeka angielską i strumieniem. Całość, wraz z towarzyszącą zielenią tworzyła tajemniczy nastrój wzmagający wrażenie niedostępności zamku.

Dalej wolno płynące wody rzeki angielskiej uspakajały i w postaci strumienia, co pewien czas spiętrzane i łagodnie szemrzące na niewielkich, kamiennych kaskadach, wyprowadzały z tajemniczego obszaru wskazując nasycone światłem fragmenty bryły pałacu (nieistniejący).

Tam, w obszarze oddziaływania neobarokowej siedziby, strumień mijał most pałacowy o niewysokiej kamiennej balustradzie, przeskakiwał ostatnią kaskadę i ginął w obniżeniu niskich łąk, by niezauważalnie ujść do stawu parkowego.

Staw parkowy[7], do którego schodziło się bezpośrednio z tarasów pałacowych[8], był swojego rodzaju ogrodem barokowym podkreślającym prestiż właścicieli. Zmieniający się w ciągu doby i sezonowo spektakl odbić i refleksów świetlnych oglądano dawniej z okien pałacu i tarasów oraz ze ścieżek wytyczonych wokół stawu. Widoki ze ścieżek dodatkowo urozmaicone były nieustannie zmieniającymi się zarysami stawu i wyspy oraz dwóch oplecionych pnączem mostów. Ważnym punktem tych widoków były pojawiające się fragmenty bryły pałacu. Splendor siedziby mieszkalnej podkreślały umieszczone na osi: fontanna Trzech Nimf, schody tarasu, maszt przystani[9] oraz wysoki wodotrysk umiejscowiony na stawie (nieistniejący). Wzdłuż rozdzielonej wyspą tafli wody stawu parkowego biegły promieniście rozchodzące się osie widokowe. Bez przeszkód przecinały szeroką doliną Brynicy, by oprzeć się na przeciwległych wzgórzach, nawiązując do niekończących się osi kompozycji barokowych.

Pozostała część parku to pięknie kształtowany krajobraz poprzecinany strumieniami, z dalekimi, przymykanymi kulisowo widokami, opierającymi się na szarzejących w oddali grupach roślinnych i wzniesieniach.

Dla pogłębienia oglądanego obrazu wykorzystywano efekt przedłużenia perspektywy powstający w wyniku przecięcia osi widokowej obniżeniem doliny strumienia. Naturalnie kształtowanych widoków nie zakłócały żadne zbędne, według projektantów, obiekty. Strumienie płynące w północnej i południowej części parku był niewidoczną przeszkodą, tzw. aha[10], a mosty przerzucone nad strumieniami, pozbawione balustrad, miały być niezauważalne w krajobrazie[11]. Płynnie prowadzone po parku ścieżki niepostrzeżenie wyprowadzały na teren parku leśnego i dalej na tereny rolnicze farmy ozdobnej i leśne.

Rezydencja i woda – koleje przemian

Świerklaniec położony jest na zachód od Tarnowskich Gór, na pograniczu wzgórz Garbu Tarnogórskiego i doliny Brynicy. Pierwotnie nazwa odnosiła się jedynie do XIV-wiecznej warowni usytuowanej w niedostępnych moczarach doliny Brynicy[12]. Obecnie obejmuje również wieś położoną na zboczach Garbu Tarnogórskiego, dawniej zwaną Chechłem. W okresie od 1618 do 1945 roku zamek i dobra świerklanieckie były główną siedzibą protestanckiej linii rodziny Henckel von Donnersmarck[13]. Podczas ponad trzystuletniego zamieszkiwania w Świerklańcu kolejni przedstawiciele rodu dużym nakładem pracy i kosztów przeistoczyli mokradła otaczające zamek w jedną z najpiękniejszych rezydencji XIX-wiecznej Europy.

Jeszcze na osiemnastowiecznych mapach: Atlas Silesiae id est Ducatus Silesiae Homanna z 1750 roku[14] oraz mapa Johannesa Harnischa z 1795 roku[15], zaznaczony jest tylko zamek otoczony licznymi strumieniami oraz młyn Korzela położony w pewnej odległości na wschód od zamku.

Na mapie J. Harnischa wyraźnie widoczna jest fosa otaczająca zamek z wyprowadzonym w kierunku wschodnim strumieniem, spiętrzonym w duży staw (młyński). Duże zmiany w otoczeniu zamku nastąpiły dopiero w początkach XIX w. Informacji o nowych budowlach hydrotechnicznych i systemie odwadniającym teren przy zamku dostarcza zdjęcie stolikowe Górnego Śląska von Diezelskyego z 1827 roku w skali 1 : 25 000[16].

Z mapy dowiadujemy się, że zamek, zabudowania gospodarcze znajdujące się na południe i wschód od niego oraz mieszczący się na wschód od zamku niewielki ogród (ok.25 ha), położone były w obszarze podmokłym poprzecinanym licznymi ciekami i strumieniami spływającymi ze wzgórz Garbu Tarnogórskiego w kierunku Brynicy. Najdłuższy strumień spływał od wsi Orzech, dwa nieco krótsze od wsi Chechło. Pomiędzy strumieniami wybudowano groblę przecinającą podmokły teren w linii prostej w kierunku zachodnim do Tarnowskich Gór. Zamek otoczony był dwoma pierścieniami wodnymi. Pierwszy pierścień formowała fosa zasilana wodami strumieni płynących od Chechła. Drugi, wydzielający teren gospodarczy, tworzył ciek wyprowadzony z fosy na północ od zamku w kierunku wschodnim, który zakręcając na południe, wpadał do strumienia od Chechła, opływającego zamek od południa. Strumień od Chechła płynął dalej na wschód przecinając ogród i wpadał do stawu wyznaczającego jego wschodnią granicę. Na szerokiej, południowej części stawu znajdowały się cztery wyspy. Północna część stawu była zwężona w kanał.

Ogród[17] odwadniany był za pomocą opaski drenującej utworzonej przez: strumień od Orzecha na południu, wspomniany już staw z kanałem i wyspami na wschodzie oraz kanały odwadniające na północy i zachodzie. Kanały zachodnie, wypływające z drugiego pierścienia wodnego, zbierały wody z mniejszych strumieni napływających od zachodu, kierując je wokół parku. Ze stawu z wyspami wody kierowane były na wschód trzema ciekami łączącymi się w jeden strumień płynący do Brynicy. Pomiędzy ciekami znajdowały się zabudowania młyna Korzela. Spacery po parku ułatwiały ścieżki prowadzone na niewielkich groblach. W parku „[…] gdzie dawniej niedostępne bagno było […] znajdował się […] obelisk z żelaza ulany, […] z napisem »Dowód ile stała chęć i wytrwałość podołać może« […]”[18]. Był on manifestacją dumy z pokonania mokradeł i żywiołu wody oraz upamiętnieniem ogromu prac, które wykonano, aby w tak podmokłym i niedostępnym terenie stworzyć warunki dla budowy obiektów gospodarczych i założenia ogrodu.

Zachowane do dzisiaj i opisane na wstępie założenie krajobrazowe (ok.200 ha) powstało w latach 1868-1877[19]. Najprawdopodobniej założono je na podstawie planów z 1865 roku[20], sygnowanych przez Gustava Meyera[21]. Przy urządzaniu nowego parku, podobnie jak poprzednio, podstawowym problemem było osuszenie mokradeł i bagnisk doliny Brynicy. Obecnie nie posiadamy materiałów archiwalnych dokumentujących prace melioracyjne i urządzeniowe wykonane na terenie założenia[22]. Autorce nie są znane żadne opracowania zawierające inwentaryzację zachowanych obiektów hydrotechnicznych. Informacje na temat prac hydrotechnicznych wykonanych w związku z urządzaniem ogrodu krajobrazowego uzyskano na podstawie analizy współczesnych i archiwalnych map, w tym przede wszystkim mapy topograficznej 1:10 000, z końca XIX w.[23] oraz wizji terenowej[24].

Problem nadmiernego napływu wód na teren przyszłego parku projektanci rozwiązali meliorując teren położony na zachód od niego, po przeciwnej stronie drogi Piekary Śląskie–Żyglin. Wilgotną dolinę strumieni od Orzecha i Chechła otoczono i przecięto groblą w formie półokręgu, po której biegła droga krajobrazowa. Wody napływające od Orzecha i Chechła oraz z terenów podmokłych zebrano w kanał i puszczono w kierunku wschodnim rowem melioracyjnym (zwanym obecnie Rowem Świerklanieckim). Ciek ten dwoma połączonymi przepustami wpływał na teren parku w rejonie dzisiejszej bramy głównej. Inny rów melioracyjny, prowadzony po północnej stronie grobli drogi do Tarnowskich Gór zasilał fosę zamku. Działania te umożliwiły kontrole ilości wody napływającej na teren parku. Oprócz wymienionych cieków, na północ od zamku, do parku wpływał jeszcze strumień ze zmeliorowanych terenów wschodniej części Chechła (Świerklańca), a w południowej części parku znajdowały się źródliska cieku zasilającego staw parkowy od południa, w górnej części spiętrzonego w niewielki staw Junak. Mając do dyspozycji obfitość wody napływającej na teren parku oraz wysoką wilgotność gruntu, projektant stworzył na terenie dawnych mokradeł rozbudowany układ wodny wpisany w podział funkcjonalny parku i pełniący zasadniczą role kompozycyjną. Osiągniecie efektu kompozycyjnego było możliwe dzięki przeprowadzeniu bardzo znaczących prac ziemnych na całym terenie parku.

Elementami układu wodnego parku w Świerklańcu są: fosa, strumienie poprzecinane niewielkimi kaskadami lub ukrytymi jazami, rzeka angielska, staw parkowy o rozbudowanej i urozmaiconej linii brzegowej z wyspą i niewielki staw Junak. Obiektami małej architektury i równocześnie urządzeniami hydrotechnicznymi są: mosty (18 szt.), kaskady (5 szt.) i niewielka zapora wodna.

Potok północny przecina park z zachodu na wschód, płynąc po północnej stronie gospodarstwa ogrodniczego. Po opuszczeniu parku, dawniej przecinał mokradła by wpaść do Brynicy, obecnie wody zebrane są w kanał płynący na południe wzdłuż wałów Zbiornika Kozłowa Góra. Zgodnie z zamysłem projektantów potok pełnił funkcje tzw. aha i nie był widoczny w krajobrazie. Obecnie zaznacza się w przestrzeni jako pas szuwarów przecinający niskie łąki, by co pewien czas ginąć w zadrzewieniach.

Przerzucone są nad nim, początkowo dwa, obecnie cztery niezauważalne mosty (bez balustrady). Na północ od górnej części strumienia, na przełomie XIX i XX w. wybudowano kościół z mauzoleum[25]. Fosa, o dosyć znacznej głębokości, obecnie prawie pozbawiona wody, otaczała zamek. Nad fosą przerzucone są dwa mosty. Pierwszy, pierwotnie zwodzony, obecnie murowany z cegły, tynkowany, jednoprzęsłowy z kamiennymi postumentami, na których posadowione były żeliwne lwy[26], prowadzi w kierunku zachodnim. Drugi, romantyczny[27], o dwóch przęsłach, prowadzi do dawnych stajni i parku.

W północno-zachodniej części fosy, w otoczeniu drzew i krzewów, za pomocą wysokiego jazu z kamienną kaskadą wyprowadzony jest kanał, który spacerujący po raz pierwszy mogą zobaczyć trochę dalej na wschód, z mostku również ozdobionego głazami.

Tutaj kanał poszerza się, tworząc rozlewiska o zmiennej szerokości – rzekę angielską.

Nad nią, w dwóch miejscach przerzucone są niewielkie, łukowato wygięte mostki z metalowymi balustradami[28]. Wolno płynąca w kierunku południowo-wschodnim rzeka angielska łączy się z ciekiem zasilanym wodami Rowu Świerklanieckiego, który wijącym się korytem opływa od południa zajazd, stajnie i towarzyszące im obiekty. Przed połączeniem z wodami rzeki angielskiej nad potokiem przerzucone są dwa mosty – jeden, płaski z metalową balustradą prowadzący na teren gospodarczy od południa, drugi, romantyczny wybudowany w ciągu drogi prowadzącej do zamku.

Dalej wody potoku, płynąc na wschód, pokonują trzy kaskady, mijają most pałacowy[29] (murowany, tynkowany, o wygiętym w łuk prześle i kamiennej balustradzie), by na wysokości nieistniejącego pałacu i zachowanych tarasów szerokim łukiem przeciąć niskie łąki.

W końcu, minąwszy kolejny most (płaski z metalową, ażurową balustradą), uchodzi do stawu parkowego mniej więcej na 1/3 jego długości. Staw ma kształt zbliżony do trójkąta lekko rozszerzającego się w kierunku wschodnim. Jego linia brzegowa zróżnicowana jest zmienną wysokością terenu i licznymi zatokami .

Na środku stawu znajduje się podłużna wyspa. Drugi strumień zasilający staw bierze początek w południowo-zachodniej części parku. Nad nim przerzucone są trzy mosty, z których widoczny w krajobrazie jest ten położony przy ujściu strumienia do stawu parkowego (murowany z cegły, o wygiętym w łuk przęśle zdobionym dwoma medalionami, z metalową, ażurową balustradą). Również i tu, powyżej mostu, wody potoku spiętrzone są niewielką kamienną kaskadą z jazem.

Wody ze stawu parkowego odprowadzone są w kierunku wschodnim kanałem z przerzuconym nad nim mostem (murowany z cegły, tynkowany, o wygiętym w łuk przęśle z metalową, ażurową balustradą). Na wschód od mostu znajduje się niewielka zapora regulująca strumień wypływającej wody.

Dawniej strumień płynął przez mokradła do Brynicy, obecnie wpada do kanału prowadzonego wzdłuż wałów Zbiornika Kozłowa Góra, który odprowadza je do Brynicy poniżej zbiornika.

Opisany układ wodny, oprócz funkcji kompozycyjnej i estetycznej, pełnił różne funkcje użytkowe. Najważniejszym jego zadaniem była melioracja parku i retencja przepływającej przez park wody, co miało zapobiec powodzi[30]. Niewątpliwie pełnił też funkcję rekreacyjną. Istnienie przystani wskazuje na możliwość pływania po stawie łódką, barką lub gondolą. W stawie można było też łowić ryby. Zachowane zdjęcia dokumentujące okres spuszczenia wody ze stawu wskazują na bardzo dużą liczbę ryb w nim zamieszkujących. Potok północny i południowy pełniły funkcje niewidocznej przeszkody ograniczającej np. wejście dzikich zwierząt na teren parku (aha). Prace melioracyjne prowadzone w połowie XIX w. pozwoliły jedynie uregulować i nieznacznie obniżyć poziom wód gruntowych na terenie parku. Janorschke, w swoim opisie wykonanym na przełomie wieków XIX i XX zwraca uwagę na wody gruntowe występujące tam zaledwie na głębokości 1–1,5 m ppt. lub wyżej i z podziwem wyraża się o kunszcie ogrodników pielęgnujących szatę roślinną parku w tak trudnych warunkach gruntowo-wodnych[31]. W latach 30. XX w. na podmokłych łąkach doliny Brynicy, na wysokości parku w Świerklańcu powstał Zbiornik Kozłowa Góra. Jego budowa i utrzymywanie w nim wysokiego poziomu wody spowodowało zmianę stosunków wodnych na terenie parku, co było przyczyną wzmożenia procesu obumierania drzew w parku[32].

Dzień dzisiejszy układu wodnego założenia w Świerklańcu

Obecnie stan układu wodnego kompozycji krajobrazowej parku w Świerklańcu jest niezadowalający zarówno pod względem stanu zachowania budowli hydrotechnicznych, jak i jakości oraz ilości wód zasilających system. Gwałtowne przemiany polegające na nadsypywaniu i zabudowie terenu, mają miejsce na terenie, położonym na zachód od parku, pełniącym dawniej funkcje bufora wodnego (tzw. płaczące łąki). W zachodniej części tego terenu prowadzona jest przebudowa i rozbudowa oczyszczalni ścieków sanitarnych. Oczyszczone wody odprowadzane będą bezpośrednio do rowu opaskowego biegnącego wzdłuż Zbiornika Kozłowa Góra z pominięciem parku[33]. Kilka lat temu, naprzeciwko dawnego zajazdu powstał duży pawilon sklepowy z parkingiem. Obecnie kolejne tereny są nadsypywane i utwardzane pod inwestycje. W Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Świerklańca[34] przynajmniej połowa obszaru ograniczonego groblą przeznaczona jest pod zabudowę. Niewielki przepływ wody do parku z terenu ograniczonego groblą jest przyczyną niskiego stanu wody w strumieniu wpływającym na teren parku w rejonie bramy głównej (Rowu Świerklanieckiego). Na terenie parku widoczne są natomiast liczne ujścia kanałów ściekowych zasilających ten ciek. Brak wody i jej przepływu zauważalny jest również w fosie. Jest to spowodowane brakiem wody w cieku płynącym od Świerklańca zasilającym fosę. Wody rzeki angielskiej i strumienia zasilającego staw parkowy od północy, oprócz ścieków zbierają również wody gruntowe. W cieku zasilającym staw od południa, oprócz wód gruntowych pojawiają się wody z obszaru źródliskowego mieszczącego się powyżej stawu Junak. W wymienionych zbiornikach i ciekach ma miejsce silny rozwój glonów i roślin wodnych, woda jest mało przejrzysta i ma nieprzyjemny zapach. Najbardziej zanieczyszczone wody niesie strumień płynący w północnej części parku, zasilany ściekami płynącymi ze Świerklańca i terenów usługowo-przemysłowych zlokalizowanych w dawnym folwarku poniżej zabudowy wsi Świerklaniec (dawniej Chechło). Wody tego cieku są nieprzejrzyste i wydzielają nieprzyjemną woń. Duże znaczenie oczyszczające mają w tym wypadku szuwary porastające ciek.

Układ wodny parku w Świerklańcu jest istotnym elementem założenia zarówno pod względem kompozycyjnym, estetycznym, jak i siedliskowym. Dla dokładnego rozpoznania historii jego powstania oraz zasad funkcjonowania układu konieczne są dalsze studia interdyscyplinarne, w tym przede wszystkim analiza dokumentów archiwalnych znajdujących się w zbiorach prywatnych i poza granicami Polski. Aby zachować walory parku świerklanieckiego konieczne jest jak najszybsze podjęcie działań mających na celu: przeprowadzenie szczegółowej inwentaryzacji obiektów hydrotechnicznych, opracowanie ekspertyzy hydrotechnicznej określającej źródła zmian stosunków wodnych oraz ich wpływ na stan szaty roślinnej parku, zapewnienie źródeł zasilania układu wodnego w czystą wodę oraz podjęcie prac konserwatorskich zmierzających do gruntownej rewitalizacji obiektów hydrotechnicznych układu wodnego tego założenia krajobrazowego.

Tekst i fotografie współczesne: Martyna Walker

Bibliografia

Genga W., Studium historyczno-kompozycyjne parku w Świerklańcu, maszynopis, Kraków 1972.

Janorschke, Deutsche Gärten in Wort und Bild, 5. Neudek und Nachbarorte, [w:] Die Gartenkunst, red. E. Clemen, V. 2, Berlin 1909.

Majdecki L., Historia ogrodów, Warszawa 1981.

Majdecki L., Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń ogrodowych, Warszawa 1993.

Matelski D., Spór o dobra kultury między Drugą Rzeczypospolitą a Niemcami i wolnym miastem Gdańskiem w latach 1919-1939, „Przegląd Polsko-Polonijny” 2011, nr 2.

Mróz J., Żeliwne Zwierzęta, „Cenne, bezcenne, utracone” 2014, 1/78-2/79.

Opis techniczny do inwentaryzacji zieleni parku w Świerklańcu [w] Inwentaryzacja szczegółowa i ogólna zieleni Parku w Świerklańcu, maszynopis, Kraków, 1971.

Uchwała nr XXXIII/271/13 Rady Gminy Świerklaniec z dnia 31 stycznia 2013 roku w sprawie uchwalenia zmiany Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Świerklaniec.

Waga J.M., Park przypałacowy w Rudach – nadrzeczne dziedzictwo książąt raciborskich, [w:] „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego” 2003, t. II: Woda w przestrzeni przyrodniczej i kulturowej, red. U. Myga-Piątek.

Wroński M., Świerklaniec w dawnych widokach, Tarnowskie Góry 2000.

Kartografia Górnośląska, ręcznie skompletowana, niskonakładowa publikacja przechowywana w bibliotece Śląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach.

Zabytki sztuki w Polsce, Śląsk, red. s. Brzezicki i in., Warszawa 2006.

Przypisy

[1] Idea krajobrazowego kształtowania przestrzeni wywodzi się z Anglii, skąd w 2. poł. XVIII w. rozprzestrzeniła się na całą Europę. W kompozycjach krajobrazowych budynek mieszkalny utracił dominujące znaczenie. Punktem wyjścia kompozycji jest charakter otaczającego krajobrazu. Ogrody są wtopione w otoczenie i wielorako z nim powiązane, np. osiami widokowymi. Pierwsze kompozycje krajobrazowe (tzw. parki angielskie) zakładano pod wpływem podróży do Włoch, malarstwa krajobrazowego i literatury. Za pomocą dużej ilości elementów architektonicznych nawiązujących do różnych epok i stylów kreowano w nich sekwencje zmieniających się scen i nastrojów. W późniejszym okresie ogrody krajobrazowe rozwijają się w kilka odmian: sentymentalną (malowniczą, picturesque), romantyczną i krajobrazową (naturalistyczną, piękną, beautiful, sublime).

[2] Spadki terenu na obszarze parku nie przekraczają 1%, za: W. Genga. Studium historyczno-konserwatorskie parku w Świerklańcu, Kraków,1972, s. 18

[3] Wrażenie rozległej doliny projektant uzyskał za pomocą powiązań widokowych ze wzgórzami położonymi na południowy zachód i na wschód od założenia.

[4] W naturalistyczną (sublime) kompozycję świerklanieckiego parku wplecione są elementy romantyczne i neobarokowe.

[5] Staw, zwany też serpentyną wodną, kształtowany w formie podobnej do rzeki o wydłużonym kształcie, nierównoległych brzegach, serpentynowym skręcie; za: L. Majdecki, Historia ogrodów, Warszawa 1981 s. 588; Rzeki angielskie są bardzo atrakcyjne, m.in. ze względu na emanujący spokój, grę kolorów oraz odblaski nieba i roślinności. By spotęgować wrażenie naturalności, lokalizowano je w niższych partiach terenu, początek i koniec maskowano przez odpowiednio ukształtowaną rzeźbę terenu oraz obsadzenie grupami przybrzeżnych drzew i krzewów. Dla urozmaicenia wprowadzano niewielkie wyspy.

[6] Romantyczne mosty parku świerklanieckiego zdobione dużymi omszałymi głazami charakteryzują się wyjątkową ekspresją. Podobną formę możemy odnaleźć na dawnej fotografii parku Pontchartrain we Francji, za: http://archives.yvelines.fr/article.php?laref=282&titre=chateau-de-pontchartrain-a-jouars-pontchartrain [dostęp 10.09.2015], który w latach 1857-1888 był własnością Guidona Henckel von Donnersmarc, a w latach 1857-1877 mieszkała tam markiza de Paiva, od 1871 r. żona Guidona, za: https://en.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Pontchartrain [dostęp 10.09.2015]

[7] Sztuczny zbiornik o nieregularnym zarysie brzegów powstały ze spiętrzenia cieku wodnego, zazwyczaj z wyspą, za: L. Majdecki, Historia ogrodów…, s. 587. Stawy w parkach krajobrazowych, poza wykorzystaniem dla uzyskania refleksów świetlnych odbić roślinności i nieba (efekt lustra wodnego), służyły do optycznego powiększenia przestrzeni. Chcąc uzyskać ten efekt, stosowano zasadę niemożności ogarnięcia jednym spojrzeniem całego stawu. W tym celu na stawach o linii brzegowej urozmaiconej zmienną wysokością i licznymi, czasami bardzo głębokimi zatokami, wprowadzano wyspę o nieregularnym zarysie brzegów. Konieczne było też odpowiednie obsadzenie stawu i wyspy przybrzeżnymi drzewami i krzewami oraz właściwe trasowanie dróg i ścieżek. Gdy na horyzoncie woda łączyła się z niebem, osiągano wrażenie nieskończoności.

[8] Na tarasach pałacowych znajduje się zachowany i obecnie restaurowany odrębny układ wodny o neobarokowych inklinacjach. Woda ujęta jest w trzech basenach z fontannami, usytuowanych w miejscu kwietników, tworzących tzw. partery wodne. Rzeźby fontann w basenach bocznych, wykonane przez Emmanuela Fermiet (1824–1910), a odlane przez Antoine`a du Renn przedstawiają walczące zwierzęta: węża i strusia, dwa pelikany z rybą, konia i lwice oraz niedźwiedzia atakującego jelenia. Na osi pałacu, w basenie środkowym, znajduje się rzeźba prezentująca Trzy Nimfy trzymające astrolabium wzorowana na fontannie Czterech Stron Świata stojącej w Ogrodzie Luksemburskim, w Paryżu, (dzieło J.B. Carpeaux), za: J. Mróz, Żeliwne Zwierzęta, „Cenne, bezcenne, utracone” 2014, 1/78–2/79, s.60

[9] Żeliwny maszt stojący na przystani jest również dziełem Antoine`a du Renn, Tamże, s.60

[10] Aha to ukryta, zamaskowana, niezauważalna przeszkoda wyznaczająca krawędź ogrodu. L. Majdecki Historia ogrodów…, s. 903. W początkowym okresie istnienia ogrodu nad strumieniem północnym były przerzucone jedynie dwa mosty, pierwszy w pobliżu miejsca gdzie później wybudowano kościół, drugi w ciągu drogi biegnącej na wschód od gospodarstwa ogrodniczego.

[11] W pierwszym etapie budowy założenia na terenie parku znajdowały się: zamek z towarzyszącymi mu obiektami gospodarczymi (stajnie, masztalernia), gospodarstwo ogrodnicze, folwark, zajazd oraz pałac (1867?/1870–1876). Istniejące na terenie parku obiekty architektoniczne: kordegarda z obecną bramą główną, kościół (1896–1897) z mauzoleum (1903–1905) oraz dom kawalera (1903–1906) zostały wkomponowane w istniejące już założenie parkowe.

[12] M. Wroński, Świerklaniec w dawnych widokach, Tarnowskie Góry, 2000, s. 72–75; Schematyczne przedstawienie tej warowni możemy odnaleźć na mapie Księstwa Śląskiego Martina Hellwiga z 1561 r., wyd. 6. z 1685 r., http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=26265 [dostęp: 16.07.2015].

[13] M. Wroński, Świerklaniec…, s. 13-14.

[14] Atlas Silesiae id est Ducatus Silesiae, Księstwo Opolskie, Bregae 1750, RCIN http://rcin.org.pl/dlibra/docmetadata?id=2502 [dostęp 16.07.2015].

[15] Przerys mapy Johannesa Harnischa, 1795, Archiwum Państwowe w Katowicach 12_396_OBB II_1_frgm.3.

[16] Urmesstischblatt, 3258 Tarnowitz 1827, Staatbibliothek zu Berlin – Preuszischer Kulturbesitz, którego fragment zamieszczony jest w ręcznie skompletowanej publikacji Kartografia Górnośląska, przechowywanej w bibliotece Śląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, s. 23.

[17] W I poł. XIX w. był to ogród angielski, co wynika m.in. z mapy Urmesstischblatt…, oraz opisu parku przedstawionego przez Józefa Lompę (1797–1863), za: M. Wroński, Świerklaniec…, s. 15. Podobną hipotezę przedstawiła też W. Genga, Studium …, s.37. Prawdopodobnie teren ogrodu przygotowywany był jeszcze z myślą o kompozycji barokowej. Wskazują na to: grobla drogi do Tarnowskich Gór, zbliżony do prostokąta kształt opaski otaczającej teren ogrodu oraz staw ograniczający go od wschodu w kształcie nawiązującym do kanału (por. L Majdecki, Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń ogrodowych, Warszawa 1993, s 319.

[18] O obelisku tym wspomina Józef Lompa w Kronikach Wiadomości Krajowych i Zagranicznych. Cytat za: M. Wroński, Świerklaniec…, s. 15.

[19] Janorsschke von, Deutsche Gärten in Wort und Bild, 5. Neudek und Nachbarorte, [w:] Die Gartenkunst, red. E. Clemen, Berlin 1909, V.2, s. 24.

[20] M. Wroński, Świerklaniec…, s. 54. Gustav Meyer wymieniony jest jako autor planu założenia parkowego również w: Zabytki sztuki w Polsce, Śląsk, Warszawa 2006, s. 865.

[21] Gustav Meyer (1816–1877). – dyrektor Ogrodów Miejskich w Berlinie, uczeń i współpracownik P.J. Lennégo, z którym współpracował m.in. przy urządzaniu ogrodów w Poczdamie, Kolonii, Bremie; twórca wielu skwerów i zieleńców w Berlinie; wydał liczne publikacje, w tym w 1873 r. Lehrbuch der schönem Gartenkunst, gdzie podawał liczne przykłady założeń eklektycznych wzorowanych na formach historycznych, za: L. Majdecki Historia ogrodów…, s. 639.

[22] W 1929 roku zostało wydane zezwolenie na wywóz do Archiwum Państwowego we Wrocławiu archiwum książąt Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca, za: Przegląd Polsko-Polonijny, Gorzów Wielkopolski 2011, 2, s. 25. Według informacji osób prywatnych obecnie archiwa te znajdują się za granicą lub są rozproszone w rękach prywatnych. Ogólny opis układu wodnego złożenia znajduje się w opracowaniu W. Genga Studium…, s. 19.

[23] Mapa topograficzna 1: 10 000 z końca XIX w, Archiwum Państwowe w Katowicach 12_396_OBB III_174_2.

[24] Przeprowadzona w czerwcu i lipcu 2015 r.

[25] M. Wroński, Świerklaniec…, s. 43.

[26] Tamże, s. 20, W. Genga, Przypisy [w] Studium…., s.5

[27] Mosty romantyczne pochodzą prawdopodobnie z okresu przed budową pałacu.

[28] Pochodzą z przełomu wieków XIX i XX. Najprawdopodobniej są ustawione w miejscu wcześniejszych, nieistniejących kładek brzozowych, o których wspomina Janorschke, Deutsche Gärten in Wort und Bild, 5. Neudek und Nachbarorte, [w:] Die Gartenkunst, red. E. Clemen, Berlin 1909, V.2, s. 24.

[29] Most pałacowy oraz pozostałe trzy mosty rozmieszczone wokół stawu są związane z budową pałacu.

[30] Problem wykorzystania układu wodnego w parku jako systemu przeciwpowodziowego porusza m.in. J.M. Waga, Park przypałacowy w Rudach – nadrzeczne dziedzictwo książąt raciborskich [w:] Woda w przestrzeni przyrodniczej i kulturowej, red. U. Myga-Piątek, Sosnowiec 2003, s. 251.

[31] Janorschke, Deutsche Gärten in Wort und Bild, 5. Neudek und Nachbarorte, [w:] Die Gartenkunst, red. E. Clemen, Berlin 1909, V.2, s. 24.

[32] Według W. Genga średni poziom wody w zbiorniku był ok. 1,5 m wyższy niż poziom terenu w niektórych częściach parku, Studium …., s. 19. Natomiast z Opisu technicznego do inwentaryzacji zieleni parku w Świerklańcu [w] Inwentaryzacja szczegółowa i ogólna zieleni Parku w Świerklańcu, Kraków, 1971, s. 2 dowiadujemy się, że dno zbiornika Kozłowa Góra znajduje się ok. 1,2 m powyżej terenu parku, co jest przyczyną m.in. usychania świerków.

[33] Informacja uzyskana podczas rozmowy telefonicznej z kierownikiem oczyszczalni w 2015 r.

[34] Uchwała nr XXXIII/271/13 Rady Gminy Świerklaniec z dnia 31 stycznia 2013 roku w sprawie uchwalenia zmiany Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Świerklaniec