Sztuka ewangelików na Górnym Śląsku

W XVI stuleciu na Górnym Śląsku kościoły katolickie, przejęte przez wyznawców idei reformacyjnych, były adaptowane do potrzeb nowego wyznania, m.in. przez dodanie inskrypcji, czy budowę empor. W odróżnieniu od zachodniej Europy nie dochodziło tutaj do aktów obrazoburczych, często nie ingerowano w zastane wnętrze kościelne i przykładowo zostawiano obrazy maryjne, traktując je jako element zdobniczy. Kościół protestancki bowiem nie jest pojmowany jako Dom Boga, sanktuarium, lecz miejsce zgromadzenia wiernych, uświęcone poprzez słuchanie i przestrzeganie Słowa.

Nowo budowane świątynie luterańskie miały zazwyczaj tradycyjny układ, z przestrzennie wyodrębnionym chórem (np. kościół w Orzeszu z koń. XVI w., czy w Szydłowcu Śląskim k. Niemodlina, z l. 1616–1617).

Wykonywane podówczas elementy wyposażenia, takie jak obrazy, malowidła, rzeźby, miały charakter pouczający, dydaktyczny. Głównie obrazowały teksty biblijne. Najbardziej popularne były tematy biblijne: Ostatnia wieczerza, Ukrzyżowanie, czy inne sceny pasyjne oraz Zmartwychwstanie, koronujące dzieło Odkupienia. Występowały również sceny zestawiające wydarzenia ze Starego i Nowego Testamentu, na zasadzie paraleli ideowej (tzw. Tablice Prawa i Łaski). W ikonografii tego czasu spotkać można było również wszystkie trzy Osoby Boskie (np. tryptyk z kościoła w Leszczynach, 1595, ob. w Muzeum Śląskim w Katowicach). Na Śląsku (szczególnie Dolnym) popularne były płyty nagrobne (do nielicznych na Górnym Śląsku zaliczyć można płytę Anny Stolcówny z dwojgiem niemowlęcych dzieci w kościele w Zbrosławicach), lub epitafia (w tym obrazowe) umieszczane w świątyniach lub na ich elewacjach.

W Cieszynie na przełomie XVI/XVII wieku powstało interesujące środowisko malarskie, tworzące w stylu manierystycznym (np. tryptyk z Ogrodzonej Bartłomieja Buhla, 1580–1582, ob. w Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).

W okresie kontrreformacji wszystkie świątynie ewangelickie zostały przejęte przez Kościół katolicki. Jednakże w wyniku postanowień pokoju westfalskiego cesarz Ferdynand III przyznał luteranom na Śląsku prawo do wybudowania trzech świątyń na Dolnym Śląsku (Głogów, Jaworze, Świdnica, powstałe pomiędzy 1652 a 1656). Budowle te mogły być wzniesione jedynie z nietrwałych materiałów (drewno, słoma, glina, piasek), zlokalizowane poza granicami miasta, i nie mogły przypominać tradycyjnego kształtu kościoła (bez wież i dzwonów). Istniejące do dnia dzisiejszego dwa z nich (określane kościołami pokoju) w Jaworzu i Świdnicy – są największymi drewnianymi świątyniami w Europie.

Następnych sześć kościołów na Śląsku (zwanych kościołami łaski) wzniesiono dzięki postanowieniom ugody altransztadzkiej z 1707 roku. Porozumienie to pozwoliło ewangelikom na Górnym Śląsku wybudować jeden kościół – Jezusowy w Cieszynie (1710–1723, 1750), który odegrał ogromną rolę w podtrzymaniu i rozwoju Kościoła luterańskiego na Śląsku i Morawach.

Od połowy XVIII wieku (1742) w części pruskiej Śląska można było bez przeszkód (mając zabezpieczenie finansowe) budować kościoły wyznania ewangelickiego. Pierwsze (a zarazem najważniejsze) świątynie wzniesiono w Tarnowskich Górach (budowanyod 1742 r. kościół spłonął w 1746) i w Pszczynie (1743–1746). Do późniejszych zalicza się zbór w Piasku (1759–1760) i w Golasowicach (1765–1766).

Na Śląsku Cieszyńskim dzięki patentowi tolerancyjnemu od 1781 roku można było budować kościoły ewangelickie. Obiekty te wznoszono jako domy modlitwy, w stylu późnego baroku lub klasycyzmu. Jednakże nie mogły mieć wejścia od strony głównej ulicy, ani posiadać wież (wyjątkowo dzięki specjalnemu zezwoleniu zbudowano wieżę w Drogomyślu, a wcześniej, w 1750 r., w Cieszynie).

Kiedy w połowie XIX wieku ewangelicy w monarchii austro-węgierskiej uzyskali swobody religijne, do wybudowanych wcześniej kościołów dostawiano wieże, zazwyczaj o cechach neogotyckich.

W tym czasie założono również wiele cmentarzy wyznaniowych, na których w późniejszym okresie budowano kaplice cmentarne (4. ćw. XIX do lat 30. XX w.), z charakterystycznymi wieżami-dzwonnicami w fasadzie. Wiele z tych kaplic z biegiem czasu uzyskało status filiału lub lokalnego kościoła.

Budowane w 2. poł. XIX wieku (do czasów I wojny światowej) kościoły otrzymywały neostylowy kostium architektoniczny, w pruskiej części Śląska zorientowany na Berlin i Wrocław, zaś w austriackiej – na Wiedeń. W tym okresie najwięcej nowych świątyń budowano w uprzemysłowionej części Śląska, gdzie najpopularniejszy był styl neogotycki.

W okresie międzywojennym ruch budowlany zmalał, wzniesiono sześć nowych kościołów ewangelickich, w tym dwa zaprojektowane przez najwybitniejszego architekta działającego na terenie polskiego Śląska – Tadeusza Michejdę (Istebna 19241930; Studzionka 1938–1939).

Interesujące ze względu na technologię budowy i zastosowany materiał są dwie drewniane świątynie, wybudowane na obszarze państwa niemieckiego przez firmę Christoph und Unmack z Niesky w Górnych Łużycach, a złożone z prefabrykowanych elementów (Bobrek 1932, Mikulczyce 1937).

Po II wojnie światowej nowe kościoły powstawały głównie w diecezji cieszyńskiej. Do ciekawszych, o współczesnych, głównie późnomodernistycznych formach architektonicznych, zalicza się budowle w Bażanowicach (1977–1981), Cisownicy (1981) i w Puńcowie (1984–1990). W uprzemysłowionej części Górnego Śląska wybudowano tylko trzy współczesne świątynie (Hołdunów 1981–1986, Ruptawa 1988–1994, Tychy 1987–2012), które również warte są zobaczenia.

Treść ideową wnętrza kościoła protestanckiego tworzą trzy elementy: ołtarz – miejsce udzielania Eucharystii, ambona – wynikająca z obowiązku głoszenia i słuchania Słowa Bożego oraz chrzcielnica (chrzest i komunia są jedynymi sakramentami występującymi w Kościele ewangelickim). Starano się umieszczać je możliwie blisko siebie, na zasadzie symetrii lub osiowości. Tworzyły one układ zwany liturgicznym trójdźwiękiem. W kościołach luterańskich ambona stała się drugim – obok ołtarza – centrum liturgicznym, zaś w zborach kalwińskich – pierwszoplanowym.

W krajach niemieckich pod koniec XVII w. pojawiły się ołtarze ambonowe (Kanzelaltar), będące połączoną formą ołtarza i ambony. Na Śląsku od czasów pruskich również występowały te rozwiązania (pierwszy tego typu ołtarze na Górnym Śląsku powstał w kościele w Pokoju w latach 1774–1775). W niektórych zborach łączono ołtarz z organami (Jelenia Góra, Pszczyna) lub dodatkowo Kanzelaltar z instrumentem (Wirek).

Organy były czwartym, niezbędnym elementem wyposażenia kościołów luterańskich. Muzyka jest jednym z ważniejszych elementów nabożeństwa, Luter uważał, że nie ma nic piękniejszego niż wspólna modlitwa i wspólny śpiew. Do stałego wyposażenia luterańskich kościołów należały również: krucyfiksy, świeczniki, żyrandole, kielichy, naczynia na wino i wodę oraz dzwony.

Ponieważ ewangelicy nie praktykują kultu świętych, obrazów i relikwii, dlatego w ich kościołach brak ołtarzy bocznych i przedstawień świętych (za wyjątkiem postaci znanych z Pisma Świętego – Ewangelistów i Apostołów). Wizerunki patronów parafii, jak również wybitnych Reformatorów, spotkać można w formie płaskorzeźb, rzeźb, czy obrazów, które umieszczane są w przestrzeni całego kościoła, za wyjątkiem ołtarza (np. ambona w Mikołowie z płaskorzeźbami postaciami pięciu Reformatorów).

Przedstawienia występujące w świątyni ewangelicko-augsburskiej mają za zadanie uzmysłowić wiernym prawdy zawarte w Piśmie Świętym. Ikonografia koncentruje się głównie na Osobie Chrystusa (nadal najbardziej popularne są sceny z Jego życia i męki).

Charakterystycznym elementem wielu kościołów są empory, zakładane wzdłuż ścian (czasami nawet o kilku kondygnacjach). Budowano je z myślą skupienia dużej liczby zborowników w przestrzeni dobrej słyszalności.

Obok kościołów wznoszono budynki plebańskie oraz szkoły.

Starano się również, by w pobliżu można było zakładać cmentarze wyznaniowe. Interesujące nagrobki zachowały się w Jaworzu, Pokoju i w Hołdunowie. Do najpiękniejszych nekropoli w województwie śląskim zalicza się tzw. nowy cmentarz w Bielsku, zlokalizowany przy ul. Listopadowej.

2018

tekst i zdjęcia: Irena Kontny

zdjęcia z Cisownicy i Simoradza pochodzą z tamtejszych parafii