Tajemnicze kamienie. Leśne kościoły

W czwartek 15 czerwca przy kamieniu na Równicy nabożeństwem o godz. 10.00 rozpoczną się Ewangelickie Dni Kościoła. Kamienny ołtarz na zboczu Równicy to miejsce szczególnie ważne dla ewangelików, jeden z tzw. leśnych kościołów, przy których gromadzili się w czasie kontrreformacji.

Dzisiaj ewangelicy mogą organizować wspólnotę Kościoła bez ograniczeń. Jednak ze względu na zmienne warunki geopolityczne, nie zawsze było to możliwe. Warto odnieść się do genezy wolności wyznaniowej na terenie Śląska. Po pokoju augsburskim zawartym 25 września 1555 roku między katolickim cesarzem Karolem V a protestanckimi książętami Rzeszy wprowadzona została zasada cuius regio, eius religio (czyj kraj, tego religia), będąca podstawą współistnienia obok siebie dwóch religii. Pokój ten z jednej strony był aktem tolerancji wyznaniowej, z drugiej zaś pogłębił polityczny i religijny podział Rzeszy, a co za tym idzie, podległych jej księstw. Wojna trzydziestoletnia (1619–1648) w swym pierwszym etapie przyniosła najgorszy w skutkach czas dla czeskich i śląskich protestantów. Klęska wojsk protestanckich, głównie czeskich, pod Białą Górą w 1620 roku przypieczętowała ich los i utwierdziła władztwo na tronie czeskim cesarza Ferdynand II Habsburga (1578–1637), zagorzałego przeciwnika reformacji.

W XVI wieku obszar Śląska Cieszyńskiego był miejscem sprzyjającym rozwojowi ewangelicyzmu. Jego hasła i zasady moralne stały się bliskie nie tylko władcom, ale i pozostałym warstwom społecznym. Na teren Śląska Cieszyńskiego zaczęły przenikać za panowania księcia Kazimierza II (zm. 1528), a akcja reformacyjna nasiliła się za rządów jego wnuka księcia Wacława III Adama (samodzielny książę cieszyński w latach 1545–1579) i żony księżnej Katarzyny Sydonii. Książę wydał w 1568 roku tzw. Porządek kościelny (Řád církevní), zbiór zasad wyznania augsburskiego. Sytuacja uległa zmianie, gdy władzę w księstwie przejął ich syn Adam Wacław (1579–1615) początkowo zagorzały ewangelik. W 1610 roku dokonał konwersji na katolicyzm, tym samym na terenach mu podległych, tj. w Cieszynie, Skoczowie, Strumieniu odbierał kościoły ewangelikom, obsadzając parafie katolickimi duchownymi. Nastał trudny czas dla ewangelików. W 1629 roku cesarz Ferdynand II wydał tzw. edykt restytucyjny, przywracający stan posiadania Kościoła katolickiego sprzed pokoju augsburskiego. W ślad za tym księżna cieszyńska Elżbieta Lukrecja wprowadziła kolejne ograniczenia swobód religijnych i obywatelskich dla ewangelików. Mniej więcej w tym czasie opuścił Bielsko ksiądz Jerzy Trzanowski. Zakończenie wojny trzydziestoletniej (1618–1684) oraz przejście Księstwa Cieszyńskiego pod bezpośrednie panowanie katolickich Habsburgów narzuciły mieszkańcom wyznanie panujących. W 1654 roku odebrano ewangelikom wszystkie kościoły (49 kościołów i jedna kaplica) oraz sukcesywnie ograniczano swobody, m.in.: wyznawanie religii ewangelickiej stało się zabronione, dzieci miały uczęszczać do szkół katolickich, ewangelickie sieroty miały być wychowywane przez katolickich opiekunów, na cmentarzach nie pozwalano grzebać ewangelików, był wprowadzany zakaz posiadania i czytania ksiąg ewangelickich (Biblii, kancjonałów, postylli, szczególnie popularnej wówczas postylli ks. Samuela Dambrowskiego). Te wszystkie rozporządzenia miały na celu doprowadzić do pełnej likwidacji ewangelizmu na terenie księstwa.

Rok 1654 oznaczać miał koniec ewangelicyzmu na terenie Księstwa Cieszyńskiego. Wtedy to odebrano ewangelikom wszystkie kościoły (49 kościołów i jedna kaplica) oraz sukcesywnie ograniczano swobody. Okazało się jednak, że idee Marcina Lutra zakorzeniły się mocno w sercach mieszkańców. Nie chcieli oni wyrzec się swojego wyznania, ukrywali święte księgi, kultywując swą wiarę w zaciszu domowym. Innym sposobem na zachowanie ciągłości wiary było gromadzenie się na tajnych nabożeństwach, gdzieś wysoko w lasach na zboczach gór Beskidu, w miejscach ukrytych przed wzrokiem prześladowców. Tak powstawały leśne świątynie, miejsca określane „przy kamieniu”, „do kamienia”. Do naszych czasów przetrwała tradycja o dziewięciu miejscach, sześciu w Polsce i trzech w Czechach.

Bardzo ważnym dla ewangelików jest miejsce zwane Kamień na Równicy, Kamień pod Równicą, Ku Kamieniu (Ustroń, Polska). Dwa kamienie wraz z drewnianymi ławami zlokalizowane u źródła potoku Gościradowiec na zachodniej stronie stoku Równicy. Źródło jest ocembrowane z widoczną datą 16 lipca 1904 roku. Kościół zlokalizowany jest na niewielkiej platformie, na której ustawiono kamienie. Jeden to okrągły, płaski piaskowiec o średnicy 105 cm pełniący funkcję mensy ołtarzowej. Drugi to pionowo posadowiony głaz o wysokości około 190 cm z wyrytymi symbolami, przedstawiającymi otwartą księgę, kielich oraz krzyż. W 1934 roku wykuto na nim napis „Zżuj obuwie twe, albowiem miejsce, na którym stoisz ziemia święta jest. 2 Mojż. 3, 5. Miejsce nabożeństw ewangelickich w latach 1654–1709”. Obecnie na głazie znajduje się tablica z czarnego marmuru z nieco zmienioną treścią napisu. Elementy współczesne to wykonane z drewna krzyż oraz parkanik. Oficjalnie nabożeństwo odprawiane jest tu od 1961 roku w pierwszy czwartek po święcie Trójcy Świętej czyli w Święto Bratniej Pomocy im. Gustawa Adolfa (w Kościele katolickim to uroczystość Bożego Ciała).

Opis dojścia: czerwonym szlakiem albo od strony Ustronia Centrum albo od Ustronia Polany. To fragment Głównego Szlaku Beskidzkiego im. Kazimierza Sosnowskiego. Najlepiej dojść od strony schroniska na Równicy, stromą ścieżką w dół.

tekst: Aleksandra Goniewicz

ilustracje: Izabela Życińska

zdjęcia: Bartosz Płażyński i Agnieszka Makowska