Wokół dziejów ewangelików na Górnym Śląsku

W województwie śląskim znajdują się dwie diecezje Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego: cieszyńska – powierzchniowo najmniejsza, jednakże najliczniejsza (mieszka w niej ponad połowa wyznawców konfesji luterańskiej w Polsce) oraz katowicka, druga pod względem liczebności w Polsce. W rozwoju ewangelicyzmu na Górnym Śląsku wyodrębnić można kilka etapów.

Pierwszy sięga XVI-wiecznego formowania się Kościołów protestanckich. Na ziemiach śląskich nowe wyznanie spotykało się na ogół z przychylnym przyjęciem i szybko zostało przyjęte. Decydującym czynnikiem była postawa książąt śląskich, hrabiów oraz władających wolnymi państwami stanowymi, którzy poparli nowy ruch religijny i byli jego protektorami. W imię zasady przyjętej na sejmie Rzeszy w Augsburgu „cuius regio – eius religio”, decydentami o losie Kościoła i wiernych stali się władcy poszczególnych krajów i księstw Cesarstwa Niemieckiego. W połowie XVI wieku w diecezji wrocławskiej z ok. 1500 kościołów, przy katolikach pozostało jedynie 200. Na Górnym Śląsku gorącymi zwolennikami Reformacji był margrabia brandenburski Jerzy Hohenzollern (jeden z sygnatariuszy Konfesji Augsburskiej), któremu podlegały m.in. księstwa bytomskie, opolskie i raciborskie. Do jego śmierci w 1543 roku Kościół ewangelicki na w/w terenach posiadał już należytą organizację (ok. 130 kościołów), jak i odpowiednie regulacje prawne. Również w Księstwie Cieszyńskim i Wolnym Państwie Pszczyńskim masowy rozkwit ewangelicyzmu nastąpił w 2. poł. XVI wieku za czasów księcia cieszyńskiego Wacława III Adama i hrabiego Karola Promnica. Oba państwa otrzymały swój własny Porządek kościelny – Cieszyn w 1568, zaś Pszczyna w 1592 roku.

Po okresie intensywnego rozwoju ewangelicyzmu konfesji augsburskiej nastąpił burzliwy czas wojny trzydziestoletniej i kontrreformacji. Cesarz Ferdynand II (1618–1637) ogłosił 5 marca 1629 roku edykt restytucyjny, nakazujący protestantom zwrot majątków kościelnych przejętych po roku 1522 roku. Proces odbierania kościołów ewangelikom górnośląskim został zakończony w 1654 roku, kiedy to zwrócono ostatnie 14 obiektów.

Społeczność ewangelicka próbowała przetrwać. Odprawiano tylko nabożeństwa domowe oraz potajemne nabożeństwa w lasach (tzw. leśne kościoły przy kamieniu w Beskidach). Wówczas to utarło się powiedzenie „twardy jak Luter spod Cieszyna”. Na początku XVIII wieku na mocy postanowień ugody altransztadzkiej, podpisanej 22 sierpnia 1707 roku przez Józefa I i Karola XII, przywrócono protestantom na Śląsku częściową swobodę wyznania i kultu. Umowa dotyczyła m.in. prawa odprawiania nabożeństw domowych i uczenia dzieci w szkołach ewangelickich lub przez prywatnych nauczycieli. Oddano im 121 kościołów (wyłącznie w księstwach: legnickim, wołowskim, oleśnickim, oławskim i mieście Wrocławiu). W 1709 roku uzyskano zgodę na wybudowanie sześciu tzw. kościołów łaski w: Żaganiu, Kożuchowie, Jeleniej Górze, Miliczu, Kamiennej Górze oraz jedyny na Górnym Śląsku – w Cieszynie. Do zasadniczej zmiany w sytuacji śląskich ewangelików doszło w połowie XVIII wieku, kiedy to w wyniku wojen śląskich przeważająca część Śląska została przejęta przez Prusy (przy monarchii habsburskiej pozostały tylko księstwa cieszyńskie, karniowskie i opawskie). Fryderyk II Wielki zrównał prawa wyznawców ewangelicyzmu z katolikami. W 1742 roku dopuszczono do tworzenia parafii wszędzie tam, gdzie społeczność protestancka była w stanie wybudować kościół i utrzymać pastora. W niedługim czasie na Śląsku wybudowano ok. 200 zborów, jednakże na Górnym Śląsku tylko kilka domów modlitw. Do 1786 roku na tym terenie powstało ok. 20 parafii, z których najstarsze i najważniejsze znajdowały się w Pszczynie i Tarnowskich Górach.

Wówczas powstały również parafie w: Piasku (1754), Golasowicach (1765), Wodzisławiu (1776), Rybniku i w Hołdunowie (1770 – jedyna parafia kalwińska, założona przez przesiedleńców zza granicy – ze wsi Kozy). W 1815 roku król Fryderyk Wilhelm III wprowadził w Prusach unię administracyjną, łączącą kościół luterański z kalwińskim – Ewangelicki Kościół Unijny. W części austriackiej Śląska protestanci zyskali wolność wyznania w 1781 roku, dzięki patentowi tolerancyjnemu dla innowierców, wydanemu przez cesarza Józefa II. W krótkim czasie na Śląsku Cieszyńskim powstało 11 nowych parafii luterańskich, które przystąpiły do budowy własnych domów modlitw (Jaworze, Bielsko, Błędowice, Ligotka Kameralna, Wisła, Bystrzyca, Ustroń, Goleszów, Drogomyśl, Stare Bielsko, Nawsie oraz Biała (historycznie przynależna do Małopolski).

Pełne zrównanie praw wyznaniowych nastąpiło w połowie XIX w. w okresie Wiosny Ludów, przede wszystkim poprzez wydany w 1861 roku Patent Protestancki, gwarantujący swobody religijne. W całym Księstwie Cieszyńskim na przełomie XIX/XX wieku było około 100 tysięcy ewangelików, z czego większość stanowili Polacy.

Ponowne odrodzenie ewangelicyzmu w części pruskiej Górnego Śląska miało miejsce w XIX stuleciu, a wiązało się z napływem ludności z zewnątrz, w dużej mierze wyznania ewangelickiego, przyciągniętej tu gwałtownym rozwojem przemysłu górniczego i hutniczego. Wtedy to z dwóch parafii „matek” – Pszczyny i Tarnowskich Gór – powstało wiele nowych parafii, głównie w okręgu przemysłowym (np. w Katowicach, w Królewskiej Hucie, Siemianowicach Śląskich, Świętochłowicach, Żorach). Podobnie było na terenie Częstochowy, Zawiercia, czy Sosnowca i Dąbrowy, przynależnych do Królestwa Polskiego (w ramach Imperium Rosyjskiego).

Powstanie kościołów ewangelickich wiązało się z napływem nowych robotników, urzędników, majstrów i pracowników administracji wyznania luterańskiego do intensywnie rozwijających się miejscowości. Dużą część wyznawców Kościoła ewangelickiego i większość jego duchownych na pruskim Górnym Śląsku stanowili miejscowi i napływowi Niemcy. Pod koniec XIX wieku ewangelicy na terenie Górnego Śląska przeważali w powiecie kluczborskim, zaś na pozostałym terenie stanowili ok. 10% ludności. Odmienna sytuacja była na Śląsku austriackim, gdzie ewangelicy odegrali istotną rolę w odrodzeniu ruchu narodowego w XIX wieku. M.in. obóz polskich ewangelików, w porozumieniu z polskimi działaczami katolickimi, wprowadził swoich przedstawicieli do sejmu śląskiego i parlamentu wiedeńskiego.

Po I wojnie światowej (XII 1918) Kościół cieszyński podporządkował się Konsystorzowi Kościoła Ewangelickiego w Polsce. Inaczej było w byłej pruskiej części Górnego Śląska, gdzie w 1922 roku powstał odrębny Kościół Ewangelicko-Unijny na Polskim Górnym Śląsku, pod kierunkiem Prezydenta Kościoła ks. dr Hermana Vossa, z siedzibą w Katowicach. Liczył około 30 000 wiernych, z czego 90% deklarowało w 1922 roku narodowość niemiecką.

Po II wojnie światowej sytuacja Kościoła ewangelickiego na Górnym Śląsku była bardzo trudna. Znaczna część ewangelików z tego terenu wyjechała z Polski (ok. 7 mln), wiele z dawnych parafii przestało istnieć, bądź pozostała w nich tylko garstka parafian. Mienie ewangelickie często było traktowane ako „poniemieckie” i przejmowane przez państwo. Popularny był wówczas niesłuszny stereotyp utożsamiający wyznanie ewangelickie z narodowością niemiecką. Dochodziło do przypadków, że państwo zajmowało świątynie ewangelickie lub przekazywało je Kościołowi katolickiemu. W powojennym państwie polskim wszyscy ewangelicy zostali organizacyjnie skupieni w Kościele Ewangelicko-Augsburskim z Konsystorzem w Warszawie.

Po przemianach ustrojowych w 1989 roku Kościół Ewangelicko-Augsburski posiada pełną autonomię, korzystając ze swobody działania we wszystkich przejawach życia religijnego. Obecnie na terenie Polski istnieje 6 diecezji ewangelicko-augsburskich.

tekst i zdjęcia: Irena Kontny