Dzisiejsze województwo śląskie obejmuje fragmenty ziem śląskiej i małopolskiej. Według Z. Kłodnickiego ziemie województwa śląskiego zamieszkują następujące grupy etnograficzne:
Ślązacy zamieszkują zachodnią część województwa Śląskiego: – Grupa bytomsko-rozbarska, ludność nazywana też Górzanami; zamieszkuje okolice Bytomia, Gliwic, Rudy Śląskiej, Siemianowic, Tarnowskich Gór, Piekar Śląskich,
– Opolanie, podgrupa Kobylorze; występują na zachodzie województwa na terenie powiatu pyskowickiego,
– Lachy śląskie, Dolanie; zamieszkują południowo-zachodni fragment powiatu wodzisławskiego i raciborskiego,
– Raciborzanie i Krawaki; reprezentują okolice Raciborza,
– Wałasi; zamieszkują okolice Cieszyna i Skoczowa,
– Górale śląscy; występują w tzw. Trójwsi beskidzkiej: w Istebnej, Jaworzynce, Koniakowie i okolicach,
– Grupa pszczyńsko-rybnicka; występuje w okolicach Pszczyny, Żor i Rybnika.
Małopolanie zamieszkują wschodnią część województwa: – Górale beskidowi (żywieccy); zamieszkują górzyste okolice Bielska-Białej i Żywca)
– Krakowiacy zachodni; występują w powiatach częstochowskim, myszkowskim, zawierciańskim, będzińskim, części południowej i południowo-wschodniej kłobuckiego oraz na terenie Zagłębia Dąbrowskiego,
– Wilamowiczanie; odrębna grupa etnograficzna wywodząca się z przybyłych w XIIIw. Flamandów, żyje wśród Krakowiaków zachodnich w okolicach Wilamowic.
Sieradzanie – zamieszkują północno-wschodni skrawek województwa przemieszani z ugrupowaniem Małopolan.
Odrębnym zjawiskiem etnograficznym jest występowanie grup osadniczych, takich jak: – Żydzi, którzy osiedlili się już w XII-XIIIw., głównymi ośrodkami ich kultury stały się Bielsko, Cieszyn, Lelów, a w późniejszych wiekach wraz z rozwojem przemysłu również Królewska Huta (dzielnica Chorzowa), Katowice, Sosnowiec, Czeladź. Po I wojnie światowej większość wyemigrowała do Prus pozostawiając po sobie dziedzictwo kultury,
– Cyganie, na początku XXw. z Rumuni przywędrowała grupa Kelderaszów, która osiedliła się w Bytomiu, Rudzie Śl., i w Katowicach oraz po II wojnie światowej z terenów Niemiec nieliczna grupa Sintów, która zamieszkała w Siemianowicach Śl. i w Chrzanowie,
– przesiedleńcy z dawnych kresów II RP, skupieni w miejskich ośrodkach: w szczególności w Gliwicach i Bytomiu, a także w Katowicach i Zabrzu,
– nowi osadnicy przybyli po II wojnie światowej z Polski centralnej w wyniku migracji zarobkowych.
Tożsamość kulturową regionu wyznaczają obok czynników materialnych wartości niematerialne: kultura duchowa i społeczna, znajdujące odzwierciedlenie w wierzeniach, języku, obrzędowości, obyczajach i zwyczajach.
Na terenie województwa śląskiego w przeważającej większości mamy do czynienia z dialektem śląskim, na którego kształtowanie największy wpływ wywarł język czeski. Dialekt ten występuje na dużym obszarze Polski południowo-zachodniej oraz na małym skrawku Słowacji i Czech w rejonie Zaolzia. Dialekty śląskie wg. Alfreda Zaręby dzielą się na tzw. Śląsk Południowy i Północny.
W obrębie województwa do dialektów Śląska Południowego zaliczyć można: – dialekt jabłonkowski: występuje w tzw. Trójwsi beskidzkiej: w Wiśle, Istebnej, Koniakowie,
– dialekt cieszyński: okolice Cieszyna, Skoczowa, Brennej po Jaworze,
– dialekty z pogranicza czeskiego:
a) dialekty północne: występują w powiecie raciborskim na zachód od Odry
b) dialekty laskie: spotykane w okolicach Pietrowic Wielkich, Krzanowic (południowo-zachodni fragment powiatu raciborskiego)
– dialekty gliwickie:
a) dialekty centralne: występują na terenie aglomeracji górnośląskiej na zachód od rzeki Brynicy, obejmują powiaty pyskowicki, rybnicki, mikołowski,
b) dialekty z pogranicza śląsko-małopolskiego; obejmują zasięgiem Katowice, Tychy, powiat pszczyński,
c) dialekty z pogranicza gliwicko-opolskiego; występują w powiatach tarnogórskim i lublinieckim.
Dialekty te graniczą od północy i wschodu z dialektami małopolskimi; wschodnia granica dialektów śląskich przebiega między Sycowem a Kępnem, dalej linią na wschód od Kluczborka, Olesna, Lublińca, Zabrza, Pszczyny, na zachód od Bielska-Białej i dalej na południe do Istebnej, Koniakowa i Czadca. Na północ od Częstochowy przemieszane są gwary sieradzkie z małopolskimi. Od południowego zachodu i południa dialekty śląskie graniczą z obszarem językowym czeskim i słowackim.
Współcześnie zanikają tradycyjne gwary wiejskie, a nowe gwary miejskie tworzą się w silniejszej więzi z ogólną polszczyzną niż z podłożem regionalnym. Jedynie dialekty gliwickie, w szczególności odmiany centralne, w przeważającej części pełnią w swoim regionie funkcję języka potocznego.
Poprzez folklor (czyli formę przekazów ustnych) społeczność wyrażała swój światopogląd, twórczość, wzorce zachowań. Podobnie jak obrzędowość, folklor korzystając z różnych form: pieśni, opowiadań, przysłów, bajek itp., utrwalał więź międzyludzką. Koncentrował się na treściach etycznych, moralnych, patriotycznych i nadal funkcjonuje w życiu codziennym.
Decydujące o specyfice regionu wartości niematerialne stanowią część dziedzictwa kulturowego, z którą stykamy się również współcześnie w życiu codziennym. Przykładem może być obrzędowość doroczna, która najdłużej oparła się wpływowi czasu, choć już nie jest tak barwna jak dawniej. Spośród wielu obrzędów, które zachowały się do naszych czasów, do najbardziej znanych należy: wielkanocny konny objazd pól w Pietrowicach koło Raciborza, wielkanocne odwiedzanie domów w Syryni przez tzw. „kompaników”, podczas świąt Bożego Narodzenia kolędują współczesne grupy obrzędowe, takie jak: Mikołaje z ziemi pszczyńskiej i Beskidu Śląskiego, Dziady i Szlachcice ze Zwardonia, a na Górnym Śląsku odgrywane są widowiska „Herody”. W zapusty odbywa się w okolicach Gliwic i Raciborza „wodzenie niedźwiedzia”. Innym zwyczajem wieńczącym ostatnie chwile karnawału (mięsopustu) jest nadal praktykowany babski comber, było ono ongiś zabawą karnawałową kobiet, której głównym celem było wprowadzanie młodych, świeżo poślubionych mężatek w poważny stan małżeński. Nadejście wiosny świętuje się na Górnym Śląsku paląc lub topiąc marzannę (bądź męskiego odpowiednika marzanioka), a także chodząc z gaikiem. Na obszarze województwa śląskiego przetrwało do dziś wiele skarbów kultury ludowej, oprócz zabytków architektury i sztuki ludowej kultywuje się niektóre obrzędy i zwyczaje, występuje bogactwo folkloru muzycznego
Inną częścią składową dziedzictwa kulturowego i jednocześnie wyznacznikiem tożsamości regionalnej jest strój ludowy (rozpatrywany w szerszym kontekście, niż tylko jako element kultury materialnej). Na terenie województwa, a zwłaszcza na Górnym Śląsku, są jeszcze miejsca, gdzie przedstawicielki starszego pokolenia nie rozstały się do tej pory ze swoim tradycyjnym chłopskim strojem i noszą go na co dzień i od święta. Młodsze kobiety, dziewczęta oraz mężczyźni wkładają go czasem na uroczyste okazje. Jednak obecnie strój regionalny najczęściej zdobi jedynie artystów z grup folklorystycznych. Dawniej noszenie stroju manifestowało przynależność etniczną, kulturową i narodową. Na obszarze województwa Śląskiego wyróżnić można następujące odmiany strojów regionalnych:
– strój śląski
– strój górali śląskich
– strój lachów śląskich (całkowicie zaginiony)
– strój cieszyński (zwany też wałaskim)
– strój pszczyński
– strój rybnicki
– strój raciborski
– strój bytomski (zwany czasem rozbarskim lub górzańskim)
– strój opolski
– strój siewiersko-będziński
– strój częstochowski
– strój mieszkańców powiatu lublinieckiego
– strój kolonistów niemieckich
Stroje te wyróżniają się bogactwem odmian, a w ich obrębie różnorodnością wersji oraz rozmaitością charakterystycznych elementów dekoracyjnych. Ta różnorodność wynika z kolei nie tylko z odmiennych losów politycznych poszczególnych części omawianych ziem, ale w głównej mierze z ich gospodarczego oraz fizjograficznego zróżnicowania. Odmiany te związane zasięgiem występowania z granicami historycznych ziem-księstw i państw stanowych.
W wyniku migracji ludności po pierwszej, a zwłaszcza po drugiej wojnie światowej oraz wskutek rozwoju przemysłu i komunikacji na niespotykaną wcześniej skalę, nastąpiło wymieszanie się ludności, a z nią różnych zjawisk etnograficznych; dość daleko posunęły się unifikacja i zanik kultury ludowej. Zjawisko to najbardziej jest widoczne w pobliżu większych aglomeracji miejskich i okręgów przemysłowych (GOP, okolice Bielska-Białej i Częstochowy).
Istnieją jednak dość dobrze zachowane oazy kultywowanego nadal folkloru, a w regionach, gdzie znajdują się większe naturalne przeszkody (w tym wypadku góry) sprzyjające pewnej lokalnej izolacji ludności, folklor i sztuka ludowa żyją autentycznym życiem.