Park kulturowy jest jedną z form ochrony zabytków w Polsce, obok wpisu do rejestru zabytków, wpisu na Listę Skarbów Dziedzictwa, uznania za pomnik historii i ustalenia ochrony w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego lub decyzjach lokalizacyjnych, co zapisane jest w art. 7 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2007 roku (Dz.U. 2017 poz. 2187, tekst jednolity, z późn. zm.). Celem jest ochrona krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Parki kulturowe tworzone są przez gminy na podstawie podejmowanych przez nie uchwał. Mając na uwadze ochronę wartości historycznych, kulturowych, zabytkowych gmina może na terenie parku kulturowego wprowadzić zakazy i nakazy związane np. z umieszczaniem tablic, napisów i ogłoszeń reklamowych czy z sytuowaniem obiektów małej architektury.
Według danych Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Polsce jest 35 parków kulturowych (stan na dzień 31 stycznia 2018). Na terenie województwa śląskiego utworzono dotychczas cztery parki kulturowe. Są to: Park Kulturowy Cmentarz Żydowski w Żorach (utworzony w 2004 roku), Park Kulturowy Hałda Popłuczkowa w Tarnowskich Górach (2006), park Kulturowy dla Obszaru Staromiejskiego w Bieruniu Starytm (2016) oraz Park Kulturowy dla Obszaru Grobli w Bieruniu Starym (2016).
Park Kulturowy w dzielnicy Ruda
28 maja 2018 roku podpisany został list intencyjny dotyczący współpracy miasta Ruda Śląska z samorządem województwa śląskiego w sprawie utworzenia parku kulturowego na terenie dzielnicy Ruda. Regionalny Instytut Kultury w Katowicach (obecnie Instytut Korfantego) jako instytucja kultury samorządu województwa śląskiego jest koordynatorem prac związanych z powołaniem parku, a także zajmuje się konsultacjami społecznymi oraz przygotowaniem niezbędnej dokumentacji. Wierzymy, że park kulturowy nad którym pracujemy będzie wyjątkowy. Ruda to nie tylko ponad 700 lat historii to również fenomenalny przykład pokazujący rozwój miejscowości od wsi przez wieś robotniczą z okresu industrializacji i osadę patronacką do miasta przemysłowego. Unikatowe są wartości niematerialne związane z działającymi tu wielkimi rodami (von Stechow, von Ballestrem, von Schaffgotsch…) i ważnymi dla Górnego Śląska postaciami (Karol Godula, Joanna Gryzik…). W takim rozumieniu park kulturowy w Rudzie może się stać początkiem szerokiej opowieści o historii całego Górnego Śląska.
Dział Centrum Dziedzictwa Regionalnego Instytut Kultury w Katowicach pracuje obecnie nad dokumentacją, będącą podstawą do wyznaczenia granic parku oraz określenia jego wartości materialnych i niematerialnych. Na opracowanie składać się będą między innymi badania archiwalne, analizy historyczne, analizy rozwoju przestrzennego układu, analiza wartości krajobrazowych, przyrodniczych, przestrzennych, opis stanu istniejącego w tym zakres obowiązującej ochrony konserwatorskiej (obiekty wpisane do rejestru zabytków, strefy ochrony konserwatorskiej, Gminna Ewidencja Zabytków, Wojewódzka Ewidencja Zabytków). Celem będzie określenie granic proponowanego parku kulturowego, jego opis oraz uzasadnienie utworzenia.
Równolegle z opracowaniem dokumentacji prowadzone są działania społeczne, w tym warsztaty, mające na celu informowanie mieszkańców i przedstawicieli instytucji działających na terenie dzielnicy Ruda o celu utworzenia i zasadach funkcjonowania parku kulturowego. Ważne są dla nas również wspólne rozmowy na temat dziedzictwa kulturowego dzielnicy i tego, co w oczach mieszkańców jest szczególnie ważne.
Zakończenie prac planowane jest na czerwiec 2019 roku.